• No se han encontrado resultados

Chicharuta wayk’uspaqa wiranta ñaw paqmantaña ch’umanchik.

In document Diccionario Quechua (página 177-180)

- Al cocinar chicharrón hay que escurrir la manteca conforme vaya diluyéndose el sebo.

Wirp’a. (s). Simipa rikukuq aychan. Labios. - Rakhu wirp’ayuq runataqa «ch’utusa- pa» nispa k’aminku. K’aminakuyqa ma- na allinchu, runaqa rakhu wirp’ayuqña kaspapas, ñañu wirp’ayuqña kaspapas kaqllam kanchik.

- A las personas que poseen labios grue- sos les dicen: «chutos». Insultarse no es bueno, la gente de labios gruesos o delgados somos iguales.

Wiru. (s). Sara yurapa q’umir misk’i tullun.

Caña fresca del maíz.

- Wawakunaqa llullu wiruta qichunakus- paraq khamunkupas ch’unqankupas. - Los niños mastican y chupan caña del

maíz quitándosela el uno al otro. Wisch’uy.(r). Imatapas mana munaspa chuqay. Saqirpariy. Karunchay. Lanzar, arrojar, dejar.

- Allqu wañusqatapas wasi pichasqa q’u- patapas mayumanqa manam wisch’uy- kunachu.

- Al río no se arroja la basura de la casa ni los perros muertos.

Wisiy. (r). Ima apaykachanawanpas unu hurquy. Sacar agua u otro líquido con un envase pequeño.

- T’utura Pallqa llaqtapiqa rakimanta wi- sirqamuspa runaqa ch’uñu aqhata hay- warisunki.

- En la comunidad de Totora Palca (Chum- bivilcas) la gente te convida chicha de chuño sacándola de la tinaja.

Wisk’acha. (s). Puna ranra ranrakunapi ti- yaq lima quwi sayay, chupayuq uqi sall- qacha. Vizcacha.

- Wisk’acha aycha mikhuq runakunaqa waynamantaraqsi suqu umayuq tuku- punku.

Wisq’an. (s). Sunqunchik surq’anninchik waqaychaq wiksanchik ch’unchullnin- chikkuna waqaychaq wayaqakuna t’aqaq ñañu sinchi aycha. Diafragma.

- Uwihapa wisq’antaqa kachinchaykus- palla k’allana patapi chayraq wayk’usqa q’unchapi kankanku.

- El diafragma de los ovinos se asa sola- mente rociándole sal y echándolo en un tiesto colocado sobre las brasas. Wisq’ay. (r). Chayqa wichq’ay. Cerrar. Wist’u. (s). Huk chakinwan allin saruq huk chakinwantaq mana allin saruq runapas uywapas. Hank’ayaspa puriq. Cojo.

- Wist’u chakiyuq runaqa manaña qara t’iqichu hayt’ayta atipunchu. Chayqa hatun llaki.

- Las personas cojas ya no pueden jugar al fútbol. Es una gran pena.

Wiswi. (s). Hump’ispa wira wisch’uq runa- pas uywapas. Wirawan qhillichasqa. Sebo- so, grasoso, mugriento.

- Añaspa hisp’aykusqan p’achaqa wiswi- llapuni hayk’a kutiña t’aqsasqapas. - Aunque se la lave por repetidas veces

la ropa orinada por el zorrino siempre estará grasoso.

- Khuchi wirawan qhillichasqa p’ukupas p’achapas sasa mayllanam, sasa t’aq- sanam.

- Los platos y las ropas engrasadas con manteca de chancho son difíciles de la- varlas.

Wislla. (s). Mikhuna qarakunapaq k’ullu- chamantapas q’illaymantapas apayka- chana. Cucharón.

- Lawakunataqa k’aspi wisllawan qay- wispakama wayk’una.

- La mazamorra hay que cocinarla remo- viéndola constantemente con un cucha- rón de palo.

- Dicen que las personas que comen carne de vizcacha tienen canas muy jóvenes.

Y

y - y

Yachachiq. (s). Ñawinchaytapas qillqay- tapas huk ruraykunatapas wak runakuna- man atichispa llamk’aq runa. Profesor(a), instructor(a).

- Yachachiqmanta llamk’anapaqqa pich- qa watapas suqta watapas qullana ya- chana wasikunapi yachamuna.

- Para ser profesor hay que estudiar cin- co o seis años en la universidad o en los pedagógicos.

Yachachiy. (r). Ima ruraytapas hukkuna- man atichiy. Enseñar.

- Mamayqa makiymanta t’ipi t’ipiykuwas- pa awayta yachachiwan.

- Mi madre me enseña a tejer pelizcán- dome en las manos.

Yachakuq. (s). Chayraq imapas ruray ya- chaq runa. Yachana wasiman riq wawa- kuna. Alumno(a).

- Ñanpi piwanña tinkuspapas yachakuq wawaykunaqa napaykukullanpuni, kaq- taq mana atiqkunatapas yanapanku. - Al encontrarse con cualquier persona

en el camino mis alumnos siempre sa- ludan, también están dispuestos a ayu dar a los que los necesitan.

Yachaq. (s). 1. Tukuy ima ruray atiq runa. Sa- bio. 2. Kuka qhawaq. Persona que lee la coca. 1. Inkakunaqa amawta niqku yachaqku- nata. Chaymantaqa amawta nillanchik- taq yachachiqkunata; chayqa mana allin-

chu. Yachana wasipi llamk’aq runaqa yachachiqmi, manam amawtachu. - Los incas llamaban amautas a sus sa-

bios y filósofos. Posteriormente llama- mos también amautas a los profesores; esto es erróneo. Las personas que tra- bajan en las escuelas enseñando a otras se llaman profesores y no amautas. 2. Wasaymi anchata nanawan, yachaqwan

kukata qhawachikamusaq.

- Tengo dolores fuertísmos en la espal- da; iré donde la persona que lee la coca. Yachana wasi. (s). Chay pachapim ñawin- chaytapas qillqaytapas huk musuq ruray- kunatapas yachamunchik. Escuela, institu- ción educativa.

- Yachana wasikunaqa kanmanmi: wawa wasi, chayqa hawa llaqtapi kimsa wa- tayuqmanta pichqa watayuqkama wa- wakunapaq. Qallariy yachana wasi, chayqa kanman suqta watayuqmanta chunka kimsayuq chunka tawayuq wa- tayuq wawakunapaq. Chawpi yachana wasi, chayqa kanman qallariy yachana wasikunapi tukuqkunapaq. Chaymanta- qa kanmancha ari qullana yachana wa- si, chayqa chawpi yachana wasipi tu- kuqkunapaq.

- Las instituciones educativas pueden ser: Casa de niños para los de tres a cinco años de edad del medio rural; es- cuela primaria para los de seis a trece o catorce años; y educación secunda- ria para aquellos que terminen la pri- maria. Luego vendría la educación su- perior para los que hayan concluido la secundaria.

Yamt’a. (s). Sach’akunapas mallkikunapas wayk’ukunapaq ch’iqtasqa. Leña.

- Yamt’ataqa sach’akunamanta ch’iqtan- chik; chayqa sach’akuna wañuchiy. Huk sach’ata wañuchispaqa iskay kimsa sa- ch’ata mallkinanchik.

- La leña o rajada la preparamos de los árboles; esto equivale a matar árboles. Por cada árbol que matemos debemos plantar dos o tres arbolitos.

Yana. (s). Mana yuraqchu. Mankapa sikin- man rikch’akuq llimp’i. Negro(a).

- Ñuqanchikqa yana chukchayuq paqa- rinchik, hukkunaqa p’aqu chukchayuq kanku, hukkunataq ch’umpi chukcha- yuq paqarinku. Machuyaptinchikpas pa- yayaptinchikpas chukchanchikqa su- quyapun, yuraqman kutipun.

- Nosotros nacemos con cabellos negros, otras con cabellos rubios y otras aún con cabellos castaños. Al envejecer nuestro cabello se vuelve canoso y fi- nalmente blanco.

Yanapay. (r). Hukkunata imatapas ruray- siy. Ayudar, colaborar.

- Hawa llaqtakunapiqa imatapas yanapa- nakuspapuni ruranchik.

- En las comunidades rurales siempre realizamos cualquier trabajo ayudándo- nos los unos a los otros.

- Yonichaqa ñawinchayta yanapawan. - Yony me ayuda a leer.

Yanqa. (p). Mana imapaq. Mana chaninni- yuq. Inútilmente, en vano.

- Kay wataqa yanqapaq tarpusqayku, ru- ruchisqaykutapas suwa aparqapun, qhi- pakunapaqqa aswan yuyaypich ari llam- k’asaqku.

- Este año sembramos en vano porque el producto de nuestro trabajo se lo robaron. En adelante tendremos más cuidado. Yapay. (s). (r). 1. Ima patamanpas aswan quy. Aumentar, agregar, yapa. 2. Achka yu- paykuna hukman huñuy. Suma o adición. 1. Kay apichaqa ancha misk’ipuni kasqa,

¿manachu yapaykuwankiman mamáy? - Esta mazamorra está muy agradable, ¿no podrías aumentarme un poco más, mamá?

2. Wawakuna: paqarinpaqqa kay 5 yapay-

In document Diccionario Quechua (página 177-180)