• No se han encontrado resultados

Runa simipi llapan simikunaqa kimsa man rakikun, chaykunam: sutikuna, ri-

In document Diccionario Quechua (página 143-147)

manakuna, hukkunataq pisi simikuna. Rimanaqa «takiy», sutiqa «wasi», pisi simitaq «¡ama!»

- Las palabras de la lengua quechua se clasifican en tres grupos, a saber: sus- tantivos, verbos y partículas. «Cantar» es un verbo, «casa» es un sustantivo y «¡no!» es una partícula.

Surq’an. (s). Yuraq sunqun. Sunqupa llu- q’inpi pañanpi wayrata chaskispa punkiq, wayrata wisch’uspa huch’uyaq aycha. Pulmón. - Surq’anchikqa iskay, chayqa llapan ukhunchikman ch’uya wayrata yawar sirk’anta apan, kaqtaq ukhunchikmanta qhillichasqa (miyusqa) wayrata sirk’an- ta sunquman kutichispa surq’anpa sir- k’ankunata hawaman wisch’ullantaq. - Tenemos dos pulmones conectados con el corazón y el resto del cuerpo me- diante arterias y venas. Los pulmones mediante las arterias sanguíneas hacen llegar aire limpio al resto del cuerpo y mediante las venas recoge aire impuro para expulsar hacia el exterior siempre mediante los pulmones.

Suyay. (r). Ima chayamunantapas pi cha- yamunantapas ima chaskiytapas munay.

Esperar.

- Wakcha runakunaqa kay p’unchawkuna sarusqa kanchik, atisqa kanchik; chay- kunaqa t’ikrakullanqam, ichaqa manam maki hap’iykusqallaqa suyasunmanchu. Allin kawsaykuna taripananchikpaqqa tuta p’unchawmi llamk’ananchik. - Los pobres por estos días nos encon-

tramos dominados, despreciados; pero esta situación tendrá que cambiar. Este cambio no tenemos que esperar con las manos cruzadas, para lograr una vida digna tenemos que trabajar de día y de noche.

Suyapakuy. (s). Imapas munapakuy, ima- pas chayhinach ari kanqa niy. Esperanza. - Huk killa kuraqña churichay Lima llaq-

tata ripun, kutimunan suyapakuyniyqa sapa p’unchawmi yapakun.

- Hace ya más de un mes que mi hijo se fue a Lima, cada día aumenta mi espe- ranza de su retorno.

Suysuy. (r). Ima kawsaykunapipas allinnin mana allinninmanta t’aqay. Cernir.

- Qañiwataqa ñut’u suysunapi suysur- qayku.

- La cañahua la cernimos en una criba fina.

Suysuna. (s). Ñut’unta chhanqanmanta ak- llanapaqpas, imapas ch’uyachanapaq apaykachanapas. Cernidor, cedazo, criba. - Kinuwa muhu waqaychanapaqqa ñaw-

paqta suysunaraqmi.

Suyu. (s). Huk mama llaqtapa phatmas- qan. Región geográfica, división política de un país, departamento.

- Ñuqaqa paqarisqani Punu suyupi, ku- nanqa Qusqu suyupi tiyachkani. Punu suyuqa ñawpaq watakuna Qulla suyu- man hap’isqam kaq kasqa.

- Yo había nacido en el departamento de Puno, ahora estoy viviendo en el depar- tamento del Cuzco. Antiguamente Puno había pertenecido a la Región del Co- llasuyo.

Suyucha. (s). Huk suyupa aswan huch’uy- man phatmakuynin. Provincia.

- Qusqu suyuqa chunka kimsayuq suyu- chapi phatmakun, chaykunam: Qusqu, Aqu Mayu, Anta, Khallka, K’anas, Qan- chis, Chumpi Willkas, Espinar, La Con- vención, Paruru, Pawqar Tampu, Qis- pikanchi, Uru Pampantin.

- El departamento del Cuzco se divide en 13 provincias a saber: Cuzco, Acomayo, Anta, Calca, Canas, Canchis, Chumbi- vilcas, Espinar, La Convención, Paruro, Paucartambo, Quispicanchi y Urubamba. - Antes de guardar la cosecha de la qui-

Takiy. (s). (r). Rinriman misk’i chayaq kun- kakuna uyarichiy. Cantar, canción.

- Perú Mama Llaqtapa willka takiyninqa kayhinatam qallarin: «Qispisqam kan- chik wiñaypaq, kananchik wiñaypaq ka- nanchik…»

- El Himno Nacional del Perú empieza así: «Somos libres, seámoslo siempre, seá- moslo siempre…».

- Con el tirapié el varón rotura, abre la tie- rra para sembrar, aporca; en otras opor- tunidades también se vale de él para sa- car leña.

Taksa. (s).Imapas mana huch’uychu, ma- nallataq hatunpaschu, aswanpas chawpi- lla. De talla mediana.

- Turuqa hatun sayay, wakaqa taksalla, uñachantaq huch’uychalla.

- El toro es de talla alta, la vaca es me- diana y su cría es pequeñita.

Tanka. (s). Iskayman kimsaman rakisqa umayuq k’aspipas, huk apaykachana- kunapas. Bifurcado, horqueta.

- Saqra tusuqqa makinpi huk q’illay tan- katapas k’aspi tankatapas hap’ispa tu- sun; chaywan allaykuspaqa imallatapas suwakullantaq.

- El danzarín de los sacras (diablos), bai- la llevando en la mano una horqueta o una trincheta metálica o de palo; con ese instrumento también sustrae algu- nos objetos.

Tankayllu. (s). «Tannnnnn» nispa qapari- kuspa wasipi phawaykachaq millay hatun ch’uspi. Moscardón.

- Tankaylluqa wanukunapi, kawallu akapi, chayraq nak’asqa uywakunapa akanpi- pas tiyallan, chaymantataq sapallan mi- llayta qaparikuspa muyupayawanchik. - El moscardón generalmente vive en el estercolero, en el excremento del caba- llo, en el guano de los animales recién sacrificados. Es molestoso porque re- volotea alrededor nuestro zumbando demasiado.

Tanqay. (r). Ima llasatapas huk hawamanta wak hawaman kallpachakuspa apay; sasa- wan kuyurichiypas, huqariypas. Empujar. - Kancha rawkhanapaqpas wasi pirqaku- na hatarichinapaqpas rumitaqa karu kinraykunamantaraqmi iskay kimsayuq tanqana kaq, kunanqa takarquspapas ñut’urquspapas karrupipas karitillapi- pas pisi kallpallawan tanqayta atinchik. Taklla. (s). Qharipa chakrapi llamk’anan.

Tirapié, instrumento de labranza del varón, arado de mano.

- Takllawanqa qhari chakman, qhuyata ki- chan, hallman; huk kutikunapitaq yam- t’atapas chakman.

T

t - t

Tapa. (s). Runa simipiqa q’isa. Chayqa aimara simimanta mañasqa. Nido.

Taparaku. (s). Ch’isinkunapas tutapas phawaykachaq hatun yana pillpintu. Mari- posa nocturna.

- Taparakutaqa «alma suwa» ninku, chay- qa may wasipichus rikhurin chay wasipi huk runapa wañunantam willakun. Ta- parakupa aychanqa «wañuy unquyni- yuq» runakunaman mikhuchinapaq an- cha allin.

- A la mariposa nocturna la llaman «la- drón de almas». Su presencia anuncia la muerte de la persona en cuya casa se aparece. Sin embargo, la carne de esta mariposa es buena para curar a los epilépticos.

Tantay. (r). Kawsaqtapas mana kawsaqta- pas pisi pisimanta hukman huñuy. Juntar,

reunir.

- Kay qullqi tantakusqaywanqa huk qara t’iqichuta rantikusaq. Panaypas puklla- na wawata rantikunqa.

- Con este dinero que junté me voy a com- prar una pelota. Mi hermanita también se comprará una muñeca.

Tantiyay. (r). Imapas achkanpi yupay, q’i- pikuna wakichiy, hayk’aman tupanan qha- wariy. Kastilla simimanta mañakusqa. Tan- tear, calcular.

- José Domingo Choquehuanca sutiyuq suyucha phatmapa ayllunmi kan Llalla- wa sutiyuq, chaypitaqsi Inka Wayna Qha- paq qullakunapa llamantapas paquchan- tapas huñuykuspa rakiq kasqa. Chay pachapa sutinmi «Tantiyana kancha» nisqa qhipapun.

- En el distrito José Domingo Choque- huanca hay una comunidad campesina llamada Llallahua. Dicen que en ese lu- gar el Inca Huaina Capac reunió todas las llamas y alpacas de los collas e hizo una nueva distribución. Ahora ese lugar se conoce con el nombre de «Canchón o cerco del tanteo».

Taparay. (r). Chayqa pataray. Doblar hilos o telas.

Tapuy. (r). Imamantapas pimantapas wa- tuy, yachay munay. Preguntar, averiguar, interrogar.

- Yachachiqqa nin: - Ñuqataq llapanta ta- pusqaykichik qamkunataq makita huqa- rispa hukmanta huk kutichiwankichik. - La profesora indica: -Yo les formularé preguntas a todos en conjunto y uste- des levantando la mano me contestarán uno por uno.

Taqya. (s). Llamapa paquchapa uwihapa suyt’u muyu akachankuna. Uchha. Bóñiga o estiércol ovalado.

- Wakapa akanqa q’awa, llamapa akanqa taqya. Q’awaqa chirillata rawran, taqya- qa sinchi ninata rawrachin.

- Para construir los cercos de los anima les o para levantar las paredes de las casas, había que empujar tremendas piedras entre dos o tres personas des de lugares lejanos; en la actualidad par- tiéndolas se las puede trasladar en ca- rros o empujarlas con menos dificultad en carretillas.

Tarpuy. (r). 1. Musuq mallki lluqsimunan- paq yurakunapa muhun yapusqa allpaman churay. Sembrar, cultivar. 2. (s). Kanmi huk pacha «tarpuy» sutiyuq. Sembrío.

1. Hatuchaq muhukunataqa hukmantaka-

In document Diccionario Quechua (página 143-147)