TítuloA obra lingüística de Carvalho Calero

Hc

tasdo

S

_i

m

_{Os i}

o

Ricardo

Carual

_Ocalero

m

e

m o r

i

a

d

_{ºs é}

e u

1

0

Edición de

Editan:

© Departamento de Galego-Portugués, Francés e Lingiiística

da Universidade da Coruña Campus de Elviña, s/n. A Coruña

© Asociación Sócio-Pedagóxica Galega

r/ Laracha, 9, entrechán 1501 O A Coruña

Teléfono e fax: 981 27 82 59

Deseño gráfico do Simposio: Torné Asociados

De�eño da edición e maquetación: Antonio Souto

Impresión: lmprenta Provincial

I.S.B.N.: 84-89679-66-5

Organizan:

HctasdoS

i

_m

i

_o

Ricard�

Carual

_Ocalero

m

e m o r la

d

_{ºs é}

e u

l

o

Edición de Teresa lópez e francisco Salinas

Organización

11 B•IHlllll 1 J[][ [ff[] 11

Departamento de Galego-Portugués,

Francés e LingOística da Universidade da Coruña

Asociación Sócio-Pedagóxica Galega

Presidencia de Honra

Mª lgnacia Ramos.

Comité Científico

11 11 rnr 11 rnn 1 1 11

Profª Doutora Mª Victoria Carballo-Calero Ramos (Universidade de Vigo). lsaac Díaz Pardo.

Francisco Fernández del Riego.

Prof. Doutor Justo González Beramendi (Universidade de Santiago de Compostela). Prof. Doutor Basilio Losada Castro (Universitat de Barcelona).

Profª Doutora María Camino Noia Campos (Universidade de Vigo).

Prof. Doutor José Luis Rodríguez Fernández (Universidade de Santiago de Compostela). Prof. Doutor Jurjo Torres Santomé (Universidade da Coruña).

Comité Organizador

Coordenación: Teresa López (Universidade da Coruña), Francisco Salinas Portugal (Universidade da Coruña).

Presidente: Carlos Paulo Martínez Pereiro (Universidade da Coruña).

Vicepresidente: Alberte Ansede (Asociación Sócio-Pedagóxica Galega).

Vogais: Pola Universidade da Coruña: Manuel Ferreiro, Xosé Ramón Freixeiro, Elisardo López Varela, Luciano Rodríguez, Goretti Sanmartín e Laura Tato.

Pola Asociación Sócio-Pedagóxica Galega: Xoán Costa, Teresa Fiaño, Anxo Gómez Sánchez e Mª Xosé Bravo.

Secretaria: Xosé Manuel Sánchez Rei (Universidade da Coruña)

;

lndice

Presentación 7

Prólogo

José Luis Meilán Gil ... 9

Conferencia Inaugural

Ricardo Carvalho Calero, Gallaecia Magna. José Luís Rodrígez ... 11

A investigación lingiiística e literaria 29

---Como sair do cerco. A legitimaçom galeguista da Literatura Galega por Carvalho

Calero e a génese da sua centra lida de no campo da crítica literária. Elias J. Torres Feijó .... 31 A obra lingiiística de Carvalho Calero. Ramón Mariño Paz ... 67

A narrativa 107

A narrativa de Carvalho Calero na encrucillada dos anos cincuenta. Manuel Forcadela ... 109

A descrición na obra narrativa de Carvalho Calero. Análise retórica e

hermenéutica. Arturo Casas ... 119 Do carácter híbrido na narrativa breve de Carvalho Calero. (Da ambígua verdade

intempestiva de Aos amores seródios). Carlos Paulo Martínez Pereiro ... 137

161

O discurso metapoético de Ricardo Carvalho Calero. Xosé María Álvarez Cáccamo ... 163 As pegadas de Manoel Antonio na poesía de Ricardo Carvalho Calero. Kathleen March .... 171 Carvalho Calero. Mitos para un exílio. Pilar Pallarés ... 183

O teatro 203

Carvalho Calero: o Teatro e a Vida. João Guisan Seixas ... . . . ... ... ... ... 205 Carvallo Calero no diagrama da comunicación dramática. Carballo,

poeta dramático e ironista. Araceli Herrero Figueroa ... 227

A intervención política e cultural 249

O compromiso cultural de Carvalho Calero: a reintegração lingiiística

galego-portuguesa. José-Martinho Montero Santalha ... 251 Reflexións sobre a Segunda República. Xosé Ramón Barreira Fernández ... . . . ... 263 Carballo Calero, un xove nacionalista. 1926-1936. Justo Beramendi. ... 281

O home 295

Algúns recordos de Carvalho Calero. lsaac Díaz Pardo ... . ... 297 Ricardo Carvalho Calero: a elegancia do intelectual comprometido.

Miguel Anxo Fernán-Vello ... 301

O _{professor, o mestre, o amigo: evocaçom saudosa. Aurora Marco} ... 309

Cla_usura do Simposio

Carvalho Calero novelista. Darío Villanueva ... ... 323

Apéndices 341

Apéndice fotográfico ... 343 Ricardo Carvalho Calero escribe a Xosé Filgueira Valverde. Dados para a antoloxía

2

Ramón Mariño Paz

Universidade de Santiago de Compostela

A obra linguística

de Carvalho Calero

E

spero que non se me teña por presuntuoso se dou i n icio a esta comu n icación con dúas referencias á m i ña biografía que xu lgo conven ientes para aqueles que non me coñezan persoal mente, que serán a i n mensa maioría dos que me lean . Primeira referencia: non fu n alumno de Ricardo Carva l ho Calero n i n tiven nu nca trato con el, polo que as reflexións que conteñen estas páxi nas se nutri ron sobre todo das d iversas lectu ras q u e fixen, e só moi sec u ndaria e anecdoticamente dalgu nhas referencias q ue me chegaron a través de persoas que si mantiveron rel ación co profesor ferrolán. E segu nda referencia autobiográfica : trabal l o no Instituto da Li ngua Galega desde med iados da década dos oitenta e desde hai u ns anos formo parte do seu Consello Científico. Ora ben, non por esta segunda c i rcunstancia me si nto impel ido a empeñarme na crítica sistemática e i nmotivada da obra l i nguística de Ricardo Carval ho Calero, como tampouco a caer no d itirambo compensatorio. Teño polo menos o propósito de que a m i ña i ntervención fuxa destes dous vicias posibles, q ue me parecerían igualmente rexeitables e total mente fóra de lugar. Se gracias á benevolencia dos organ izadores deste simposio tiven a honra de ser convocado para expresar aqu í as m i ñas opi n ións sobre a obra l i nguística de Carvalho Calero, creo que debo responder a tal proposta reflexionando e falando en l iberdade, d ici ndo as cousas abertamente, honestamente, como eu as vexo.

Propóñome nas páxinas que seguen elevarme ata o xeral desde o particular, é dicir, situar primeiro a obra l i nguística de Ricardo Carvalho Calero no marco da súa ente i ra producción b i b l i ográfica para posteriormente anal iza-la súa sign ificación no marco da h i storia da l i ngu ística e da h i storia da l i ngua galega, e particularmente na da segu nda metade do século XX.

Ramón Mariño Paz

....

A

O B RA LINGU ISTICA D E RICARDO CARVALHO

.. ..

CALE RO N O MARCO DA SUA PROD U CCION

..

BI BLIOGRAFICA

Datos biográficos necesarios

Aínda que obtivo a l icenciatu ra en Dereito pol a U n iversidade de Santiago de Compostela en 1 93 1 , cando soamente tiña vi nte anos, o mozo Carval ho Calero non se sentía atraído polo exercido da avogacía, de modo que, como el mesmo declara nas súas conversas con Carme B lanco ( 1 989 : 2 1 ), os seus anos de estud iante de Dereito en Santiago acabaron por converterse na súa lembranza autobiográfica nunha "espede de pasos perd idos" . Xa desde rapaz dera mostras de que as súas i ncl i nacións natu rais o levaban polo cam iño das letras, polo cam i ño da fi loloxía en sentido amplo, e non polo do dereito (cf. Fernán-Ve l l o / Pi l lado Mayor: 1 986 : 7 1 -73). Nos ú ltimos anos da súa existencia, a reflexión sobre o seu rico percorrido vital conducíao á concl usión de que el fora, esencialmente, u n poeta. En 1 985, a pesar do escepticismo con que declaraba encara-lo concepto de "vocación", recoñec íal les a Fernán-Vello e a P i l l ado Mayor (1 986 : 86) que o máis íntimo da súa personal idade está reflectido na súa poesía e que o máis orixi nal da súa narrativa e o seu teatro é aqu i lo que ten u n ha raíz l írica. "Sinto como a m i ña profisón natural -afi rmaba- a profisón de creador l iterario, criador artístico"(Fernán-Vello / Pi l lado Mayor 1 986 : 1 39). Volto a Ferrol en 1 932 despois de rematada a súa experiencia santiaguesa, prosegu i u por l ibre a carreira de F i losofía e Letras, da que xa tiña aprobado o primeiro cu rso, que daquela era com ú n coa l icenciatu ra de Dereito (Montero Santal ha 1 993 : 53). Obtivo esta segunda l icenciatu ra pol a U n iversidade de Santiago de Compostela en 1 93 6, e na pri mavera dese mesmo ano viaxou a Madrid para opositar a unha praza de funcionaria docente. Foi alí onde o sorprendeu a i nsu rrección m i l itar do 1 8 de xu l lo, que abri ría para el unha peripecia vital que l le imped i ría o reencontro fam i l iar ata 1 94 1 .

Alonso Montero (1 99 1 ) afi rma que Carval ho Calero, estando preso en Jaén entre 1 939 e 1 94 1 , impartiu clases de l i ngua galega que mesmo acabarían dando o froito duns Elementos de Gramática Galega que en 1 94 1 redactaría Ramón G u i sasola de l a Torre, alumno non galego do profesor ferrolán na cadea. Alonso Montero (1 991 : 1 32) engade aínda un dato de i nterese: "O exemplar manuscrito deste manual de

H

5110S

₁

P Os i

O

Ricardl! Carualliocalero

A obra l i ngUística de Carvalho Calero

G ramática tíveno nas m i ñas mans, non sei se coa emoción debida. Foi

en decembro de 1 963, en Lugo, no Círculo das Artes. Algún lector lembrará que tal exemplar figu rou na Sección de I néditos na mostra bibl iográfica que a l í organ izamos Epifanio Ramos e mais eu co títu lo de 'Cen anos de l iteratu ra galega ( 1 863-1 963)' . O exemplar pertencía, obviamente, a don Ricardo Carballo Calero, profesor de F i loloxía Galega na prisión de Santa Úrsu la (Jaén) hai med io século". Montero Santalha ( 1 993 : 74, 76) cre que é posible que o autor de tal manuscrito non fose outro que Ricardo Carval ho Calero.

Antes de 1 966, ano de publ icación da primeira ed ición da Gramática elementa l del gal/ego común, as súas publ i cacións son case exclusivamente ! iterarias, de creación ou de crítica ! iteraria. Pola súa evidente sign ificación académica temos q ue lembra-lo dato de que en 1 954 defendeu na U n ivers idade Central de Mad rid a tese de doutoramento titu lada Aportaciones fundamenta/es a la literatura gallega contemporánea, publ icada pola ed itorial G redos en 1 95 5 como Aportaciones a la literatura gallega contemporánea. Nesta orde

de cousas tamén é sign ificativo o títu lo da resposta con que Ramón Otero Ped rayo correspondeu ó d iscu rso de i ngreso de Ricardo Carvalho Calero na Real Academ ia Galega, pronunciado o 1 7 de maio de 1 95 8 . A alocución de Otero levou o títu lo de "Resposta ó d iscu rso de i ngreso na Academia Galega de don Ricardo Carballo Calero, poeta, ensaísta, crítico, nove l i sta" .

Á

altu ra de 1 95 8 Otero vía en Carval ho u n home do mu ndo da l iteratu ra, non, evidentemente, u n l i nguista, n i n sequera u n l iterato con algu nha querencia polos estud ios l i nguísticos. Era lóxico que así fose, dada a traxectoria i ntelectual e publicista de Carval ho ata aquel momento.

Ramón Mariño Paz

cando afi rma que "o estudo da l íngua, na sua d i mensom mais genérica como L i ngu ística ou nos aspectos mais particulares como F i lologia, constitu i na biografia de Carvalho Calero como umha tercei ra etapa: ainda que sem rigidez cronológica, vem depois da criaçom l iterária e da crítica l iterária". En efecto, a súa entrega á investigación e á d ivu lgación l i ngu ísticas foi u n acto da súa idade mad u ra que semella derivar fu ndamental mente da súa ded icación profesional á docencia u n iversitaria, como máis ad iante veremos ó falarmos da Gramática elemental del gal/ego común (1 966a) .

No cu rso 1 965-1 966 fíxose cargo por primei ra vez da materia de L i ngua e L iteratura Galega, que entón se implantaba para os alumnos de q u i nto cu rso de F i loloxía Románica, así como das aulas de Li ngua e Literatu ra Galaico-Portuguesa Med ieval, materia optativa para os alumnos de cuarto cu rso da sección de H i storia. A i nstalación dos estudios de l i ngua e l iteratu ra galega foise afianzando nos anos

segu i ntes e en 1 972 Ricardo Carvalho Calero gañou por oposición a cátedra de Li ngua e Literatu ra Galegas que se creou . Ademais, por aqueles anos foi o redactor principal das Normas ortográficas do idioma galego (1 9 70) e das Normas ortográficas e mofolóxicas do idioma galego (1 9 7 1 ) da Real Academ i a Galega. En 1 979 presid i u a com isión que redactou as Normas ortográficas do idioma galego

pub l i cadas pola Xu nta de Gal icia en 1 980.

Xa xub i l ado e l ibre das atadu ras que i m pón o l abor docente, du rante a ú lti ma década da súa vida soñaba con volver de mane i ra sistemática á creación ! iteraria (cf. B l anco 1 989 : 1 95). Esa era e fora sempre a súa gran vocación.

A

_{súa formación linguística}

Os seus anos de estu d i ante na U n ivers idade de Santiago de Compostel a, dada a composición do plano de estud ios de F i losofía e Letras que segu iu e o profesorado con quen l le coubo estud iar, non pu ideron reportarl le máis ca u n ha d iscreta formación l i ngu ística, que certamente tivo que completar con grandes doses de autod idactismo. N o seu paso pol as a u l as composte l ás nos anos vi nte e tri nta aproveitaríanlle sobre todo as clases de l atín de Abelardo Moralejo e as clases de fonética h i stórica "de tipo menendezpidal iano" que i mpartía Armando Cotarelo Val ledor, que ensi naba l i ngua e l iteratu ra españolas combinándoas coa l i ngua e a l iteratu ra galegas (Fernán-Ve l l o / Pi l l ado Mayor 1 986: 42). No tempo do seu i ngreso no Sem i nario de Estudos

fh:hs110S

1 m

_P

_{Os 1}

_o

Ricardo Carualfi o calero

A obra l i ngUística de Carvalho Calero

Galegos xa asisti ra a u n curso de fonética h i stórica galega q ue nesa i nstitución i mpartira L u ís Tobío precisamente co obxectivo de l les fac i l ita-lo estudio desta d isci p l i n a ós a l u m nos de Armando Cotarelo (Fernán-Vel lo / Pi l l ado Mayor 1 986 : 44, 52). No Sem i nario desenvol­ véronse algun has das súas prime i ras aprox i macións ó e ido da

i nvestigación l i ngí.iística, mais con moi pouca coord i nación cos seus colegas e con escasos resu ltados (cf. B lanco 1 989 : 1 02).

N i n nos homes de Nós n i n nos compañeiros do Sem i nario de Estudos Galegos encontrou Carval ho Calero mestres nas discipl i nas l i ngí.iísticas. Como el mesmo d ixo, n unca dispuxo o Sem inario de l ingí.iistas profesionais de formación especial izada e ded icación plena que imprimisen o impulso necesario ós estudios sobre o galego e, por outra parte, nos seus tempos de estudiante a U n iversidade de Santiago non contaba n i n cunha Facultade n i n cunha Sección de F i loloxía (Carballo Calero 1 978e : 1 1 -1 2). Por esta razón as súas principais fontes de i nspiración e formación en materia l i ngí.iística foron Meyer-Lí.ibke, Ramón Menéndez Pida!, Dámaso Alonso e outros roman istas españois e portugueses entre os que sal ienta Vicente Garda de D iego como autor da primeira gramática h i stórica galega publicada, os Elementos de gramática histórica gallega (fonética-morfología) ( 1 909). De tódolos xeitos, tratouse sempre de i nfluencias que recibiu a través de lecturas, nunca como d iscípu lo d i recto de n i ngún romanista (Blanco 1 989 : 98-1 00). Esas lecturas l i ngí.iísticas, con todo, non se cinxiron ás obras dos clásicos roman istas de orientación historicista e fundamentalmente foneticista, senón que no transcurso da súa vida tamén sentiu i nterese polas achegas que o estructural ismo foi poñendo sobre a mesa, especialmente desde o ecuador do século XX para d iante ( Blanco 1 989 :

1 25).

Ramón Mariño Paz

paciente q ue sai ba tirarl le todo o beneficio que sen dúbida n i ngunha pode dar.

Estudioso e vindicador da lingua galega

Tralo que xa levo d ito, coido que podo afi rmar xa que non foi Ricardo Carval ho Calero un l i ngU i sta especial izado, un especi a l i sta ou u n técn ico en l i ngi.i ística, e menos aínda u n especialista nalgunha parcela determ i nada deste saber h u manístico. Non o foi, entre outras razóns, porq ue n u nca qu ixo sel o, porque as súas i ncl i nacións i ntelectuais non eran as dun técn ico, senón as dun humanista, e porque os tempos en q ue se formou u n iversitariamente, e aínda aqueles en q ue desenvolveu unha boa parte do seu l abor profesional, non foron tempos en q ue en G a l i c i a fose posi b le tal especial izaciq n . H oxe e n d ía xa non poderíamos manter tal afi rmación porq ue na nosa terra e no m u ndo en xeral as cousas mudaron moito desde hai uns l ustros, tamén no campo dos estudios l i ngi.iísticos.

Se antes de 1 966 non publ icara practicamente nada sobre l í ngua galega, o i ngreso na u n iversidade debeu de facerl le senti-la obriga moral de contribuír a desenvolver na institución q ue o aco l l ía a i nvestigación l ingi.i ística sobre o galego, e a ela respondeu non só med iante as súas propias publicacións, senón tamén a través da elaboración de obras en colaboración con persoas que traba l l aban canda el na facu ltade e a través da d i rección de traba l los desenvolvidos polos seus alumnos. Se a creación e a crítica !iterarias fl u íron da súa p l u ma espontánea e vizosamente desde os seus anos adolescentes ata os seus ú ltimos d ías, a súa i nvestigación l i ngi.iística parece obedecer máis ben a u n comprom i so ético coas obrigas u n iversitarias q ue u n home da rectitude d e Ricardo Carval ho Calero non podía desatender:

Os meus obxectivos fundamentalmente [como profesor universitario] foron restaurar o interese polo noso idioma, e realicei este esforzo en condicións difíceis, porque apenas se dispoñía de bibliografía especificamente galega entón. Por iso escribín a miña gramática. Creio que depois de pasar eu por esa cátedra, ficaron moitos elementos de traballo que son úteis, como esa gramática, a miña historia da literatura, e outros muitísimos traballos que rematei, uns por min só, outros contando coa colaboración de alunos ou de axudantes (Blanco

1989: 46; as itálicas son miñas).

Como pode verse, da súa Gramática elemental d i expl i citamente que a escribiu para pal ia-las condicións de pen u ria bibl iográfica en q ue tivo

Hchsdo

S

i m p Os i

o

Despois de rematado este trabal lo, apareceu a completísima bibliografía de Carvalho Calero preparada por José Luís Rodríguez (2000: 31-61), que cómpre recomendar. Con todo, considero q ue, en caso de face-los meus cálculos a partir do artigo de Rodríguez, os resu ltados non variarían moito.

A obra l i ngi.iística de Carval ho Calero

que comezar a desenvolve-las súas tarefas como docente u n ivers itario. Non se lle podería apl ica-lo mesmo comentario á súa Historia da literatura galega contemporánea, porque xa empezara a traba l lar nela en 1 95 3 ; coido q ue podería dicirse que as motivacións do profesor para escribila foron máis vocacionais e menos profesionais cás q ue o moveron a elabora-l a gramática.

Segu ndo Carme B l anco ( 1 989 : 1 0) , " resu lta evidente q ue a i ntervención de Carbal lo en pol ítica foi relativamente escasa; que a súa ded icación ao teatro, á narrativa e á l i ngí.iística é notable; q ue o seu cu ltivo da poesía foi constante e q ue a súa contribución á crítica !iteraria é mon u mental". Non é tarefa ardua real izar comprobacións cuantitativas ó respecto. Se sumámo-lo conxunto dos seus trabal los l iterarios (creativos ou de crítica) e os comparamos cos l i ngí.iísticos, resultará que o n ú mero destes é sensiblemente menor có dos primeiros.

Tomando como base a " B i bl iografia de Carval ho Calero" preparada por Montero Santalha ( 1 993 : 2 1 1 -283)1, contab i l icei arredor dun 20

%

de obras de tema l ingí.iístico, moitas delas recensións (4

%

do total) e artigos xornal ísticos (8

%);

todas estas obras foron publ icadas de 1 965 en d iante, os artigos con especial conti n u idade a parti r de 1 977 e moi a m i údo centrados no problema da norma cu lta do galego e o rei ntegrac i on i smo. Aprox i m adamente un 3

%

d a producc ión bibl iográfica recadada por Montero Santalha está constituído por colectáneas que recollen traba l los de l í ngua e l iteratura de d iversa extensión e formato ed itorial ; algunhas destas colectáneas conteñen moi poucos trabal los de l í ngua, como é o caso de Estudos rosalianos: aspectos da vida e da obra de Rosalía de Castro ( 1 979), L ibros e autores

galegos: dos trovadores a Valle-lnclán ( 1 9 79), L ibros e autores galegos: século XX ( 1 982) e Escritos sobre Castelao ( 1 989).

O propio Carvalho Calero falou con toda a c laridade da primixenia

vincu lación dos seus trabal los tinguísticos coa crítica !iteraria e, así mesmo, da i mportancia do seu ingreso na u n iversidade en 1 965 como desencadeante da súa entrega ó traballo l ingí.iístico:

Eu creio que [ ... ] habería que considerarme [ ... ] filólogo en xeral;

non estudaba naquela época [na posguerra inmediata] aspectos da lingua considerados en si mesmos, senón que estudaba a

Ramón Mariño Paz

escribese unha gramática, que se publica no ano 66 e que foi ese libro que experimentou bastantes transformacións (cada dous anos, praticamente, se fada unha nova edición) e entón tiven que considerar a lingua no seu conxunto. E a partir dese momento, si, realicei diversos traballos concretos de tipo linguístico, como, por exemplo, o relativo ao xerundio persoal galego. Mais con muita frecuencia os estudos linguísticos que realicei estaban conectados cos estudos literarios, por exemplo, o que se titula "Particularidades morfológicas del lenguaje de Rosalía de Castro", e que foi feito co motivo das miñas oposicións á cátedra de Lingu ística e Literatura G alega.

Despois, claro está, unha vez que me encarguei dos estudos de Lingua e Literatura galegas en Santiago a partir do ano 65, profundei en diversos temas do idioma e publiquei muitos traballos, uns máis filolóxicos que lingu ísticos, outros máis linguísticos que filolóxicos. Están recollidos nos meus libros, aínda que non hai nengún libro que recolla exclusivamente traballos de tipo linguístico, están un pouco dispersos (in B lanco 1989: 96-97).

A traxectoria ten esa dirección: da literatura á lingua, da filoloxía histórico-literaria ou crítica á linguística en si mesma (in B lanco 1989: 97).

Por outra parte, e i sto resu lta especial mente importante, a l i ngua galega foi para Carval ho Calero algo máis ca un obxecto de estud io, algo máis có cód i go i d i om ático q ue, como profesor e cated rático da U n iversidade de Santiago de Compostela, tiña a obriga profesional de estudiar e ensi nar. A l i ngua galega foi para el, pri mei ramente, obxecto de preocupación, de reflexión e de vind icación e, xu nto a isto, tamén obxecto de estudio. "Eu pertenzo aos escritores que estudan u n material a o que se s inten afectivamente l igados", declarába l le xa xubi lado a Carme B lanco (1 989 : 1 78); "hai en m i n unha clara tendencia á defensa da l ingua galega e en ocasións, nas real izacións que como profesor de Li ngu ística e Literatu ra Galega me teño visto obrigadó a levar a cabo, os dous problemas, as dúas caras da cuestión, o aspecto do estudo c ientífico e o aspecto de promoción da l i ngua aparecen rel acionados" (in B lanco 1 989 : 1 79). Ricardo Carval ho Calero sentíase i n merso na corrente recuperadora da cu ltu ra galega q ue, parti ndo do Padre Sarm iento, enlazaba cos homes do seu tempo pasando polas figu ras i ntermed ias do Rexurd i mento e das primeiras décadas do século XX (Blanco 1 989 : 1 01 ) .

Como é lóxico, a s ú a faceta de vindicador, inseparable da de i nvestigador e profesor, encontrou o med io de expresión máis axeitado

fl

s110Si

P Os i o

2 _{I nterpelado por Carme Blanco (1989:} 100) sobre os obxectivos do seu labor científico, respondeu que algúns deles "ti ñan u n carácter prático, por exemplo, desta necesidade prática de dotar aos estudantes e estudiosos de fi lolox ía galega de i n strumentos bibliográficos que non existían, deste propósito naceron tanto a m i ñ a

Gramática elemental del gal/ego común escrita en castel lano, porque os plantexamentos que existían na época en que foi primeiramente concebida así o exixían, e a miña Historia da literatura galega contemporánea, que foi a obra de máis empeño que real icei dentro desta dirección" (B lanco 1989: 100).

A obra l i ngíiística de Carvalho Calero

non no artigo de investigación m i úda, centrado na anál ise exhaustiva de cuestións de fonética, fonoloxía, morfoloxía, sintaxe, semántica ou lexicoloxía galegas, senón nos artigos abertos a públ icos amplos, os artigos de d ivu l gac ión rigorosa do coñecemento, os artigos xornal ísticos sobre tema l i ngu ísti co ou os manuais de alcance xeneral ista destinados tanto ó públ ico u n iversitario coma á xente i nteresada en xeral no coñecemento do id ioma galego. Obviamente, tamén c u ltivou Carva l ho o artigo téc n ico i n serido en revi stas especial izadas en temática l i ngi..iística, mais había nel unha patente incl i nación d ivu lgadora que se al i mentaba do seu comprom iso coa recu peración do i nstru mento l i ngu ístico que estudiaba e ensi naba e que encontraba a recepción necesaria en d iversas tri bunas da vida públ ica galega, sempre abertas a unha persoa do prestixio moral e i ntelectual de que el chegou a gozar.

¿Sobre que cuestións de l i ngi..iística galega escribiu Carva l ho Calero? ¿Cales foron as materias que máis vivamente o i nteresaro n ? ¿Sobre que aspectos reflexionou máis asidua e sistematicamente ? Non sendo el, como antes dixen, un especial ista, é lóxico que as súas apetencias neste terreo fosen tamén p l u rais, como por outra parte correspondía a un profesor q ue i naugu raba o ensi no da l i ngua galega dentro da un iversidade galega e q ue ti ña por tanto a responsabi l idade de atender numerosas frontes. As páxi nas que nos legou versan sobre a h i storia e o porvir da l i ngua galega, sobre a l i ngua dalgúns escritores e nomeadamente sobre a de Rosal ía, sobre gramática, sobre norma gráfica e morfolóxica, sobre d ialectoloxía. Case tódolos temas que tratou se dan c ita na súa Gramática elemental del gal/ego común

( 1 966a), unha espede de gramática-río con contidos d iversos que ben nos pode servir como vía de entrada e como gu ía para o coñecemento de moitos e moi pri ncipais aspectos da súa obra l i nguística.

Gramática elemental del gallego común

(

1966-1979)

Feita por encargo da Ed itorial Galaxia (Blanco 1 989 : 1 79), concibiuse "fu ndamental mente como u n manual d idáctico y no como u n trabajo de i nvestigación" (p. 8, 2ª ed .), "como i nstrumento de trabal lo nas clases, nas au l as de Língua Galega que estavan ao meu cargo" ( i n Fernán-Vello / Pi l lado Mayor: 1 75)2•

Ramón Mariño Paz

prime i ra ed ición : "Habrá de ser ten ido en cuenta que l a obra se d irige

a q u ienes tienen por lengua natal o escolar el español oficial . Se

supone, pues, que el lector conoce l a gramática caste l l ana, y la lengua español a es el térmi no de referencia de n uestro estud io" ( 1 ª ed ., p. 1 6) .

É

certo q ue tanto esta declaración coma o su bcapítu lo q ue a conti ña ("Dificu ltades para su [do galego comú n] fijación") foron el i m i nados na transición desde a tercei ra ata a cuarta ed ición, en q ue tamén se suprim i ron u nhas palabras que as tres pri meiras edicións presentaban ó fi nal da "Orientación b i b l i ográfica" : " Los tít u l os q ue hemos enumerado nos parecen los más i nteresantes para l as personas de lengua castel lana que deseen conocer el gal lego actual" (p. 262, 1 ª ed .). Sen embargo, non parece que estas supresións obedecesen a u n cambio d e criterio no tocante á orientación da gramática, x a que n o prólogo á cuarta ed ición declaraba expl icitamente o segu i nte :

[Tódolos usuarios deste libro] conocen el español oficial, que es su lengua escolar, y por lo tanto paseen nociones gramaticales máis o menos profundas de dicha lengua. Partimos de ese supuesto, y, a causa de el lo, en general, omitimos la reiteración de lo que es común a la estructura de las dos lenguas, y la española es el término de referencia de nuestro estudio (p. 8).

Eses usuarios que coñecían o español oficial e que o tiñan como l í ngua escolar eran en pri ncipio, como cabe supoñer, aqueles alumnos que cursaban u n iversitariamente a materia de l í ngua galega, quer na Facultade de F i losofía e Letras, quer nas Escolas U n iversitarias de Formación do Profesorado. Hai unha referencia expl ícita a eles no "Prólogo a la cuarta ed ición " : "Se pide al autor una n ueva ed ición de este l ibro, que, coord i nados los programas de la asignatura de Lengua Gal lega en la Facu ltad de F i losofía y Letras y en las Escuelas U n iversitarias, pueda ser de uti l idad tanto para los alumnos de aque l l a Facultad como para los futu ros profesores d e Enseñanza General Básica" (pp. 7-8, 4ª ed .). Mais a obra, como ben se sabe, non se d irixía excl usivamente ó estudiante un iversitario de l í ngua galega, senón tamén ás persoas que, m i l itantes no galegu ismo ou no nac ional ismo ou simplemente i nteresadas polo mu ndo da cu ltu ra galega, encontraron na gramática de Carval ho Calero unha gu ía úti l e u nha referencia de autoridade para se i ntroduciren e profu ndizaren no coñecemento do id ioma galego. Estas persoas, no tocante a coñecementos gramaticais, estarían nunha situación semellante á dos estudiantes u n iversitarios: " U nos y otros, así como las demás personas cu ltas que manejen este l ibro, conocen el español oficial, que es su lengua escolar, y por lo tanto paseen nociones gramaticales máis o menos profundas de d icha lengua. Partimos de ese supuesto, y, a causa de el lo, en general, omiti mos la

ih:t�sdoS

_{1m D Os 1}

_o

3 _{En xeral, non sistematicamente, nesta} gramática exponse o que é específico do galego e omítese o que ten de comú n co castelán.

A obra l ingUística de Carvalho Calero

reiteración de lo que es comú n a l a estructu ra de las dos lenguas, y l a española e s el térmi no d e referencia d e nuestro estud io" ( p . 8 , 4ª ed.). Así, pois, a decisión de uti l iza-lo español como termo de referencia expl ícase con argumentos de conven iencia d idáctica, aínda que tampouco se poden ignora-l as l i m itacións q ue impoñía o sistema pol ítico imperante ata 1 975, ás q ue seme l l aba referirse Carval ho cando afi rmaba que a Gramática elemental fora escrita en castelán "porque os plantexamentos q ue existían na época en que foi primei ramente concebida así o exixían" ( B lanco 1 989 : 1 00). En calquera caso, i ntencional mente buscada ou simplemente forzada, a presencia constante do castelán como pu nto de referencia non soamente produciu o efecto i n med iato de q ue o autor ren u nciase de entrada a facer unha gramática descritiva do galego q ue fose completa e non parcial ou complementaria da castelá3, senón que nalgún caso acabou por cond iciona-la propia descrición gramatical do galego. Foi isto o que ocorreu cando na cuarta ed ición (p. 1 89) se i ntroduciron u nhas l i ñas en que se contemplaban para o galego "contracciones del reflexivo o recíproco se con las formas del pronombre de tercera persona q ue representan el objeto d i recto" (so, sa, sos, sas), con exemplos como non so confesaba a sí mesmo, esa verba nunca sa dixeran, eses agarimos nunca sos fixeran o un ao outro e esas contas xa sas botaran. N a sétima ed ición mantivéronse estas l i ñ as, pero engadíusel les u n parágrafo fi nal que rebaixaba considerablemente o créd ito q ue o lector podía concederl les :

Pero aunque todos estos ejemplos están tomados de la literatura o del uso oral de ciertas comarcas, el gallego común evita en general, como el portugués, estas construcciones, por no sentir verdaderamente al pronombre se como capaz de admitir para objeto las formas pronominales o, a, os, as, a causa de su valor de signo de pasiva (p. 196, 7ª ed.).

RamóíÍ Mariño Paz

como castelan ismos (p. 285), pero, contra o que cabería esperar, tales exemplos non se supri m i ron4•

Na m i ñ a opi n ión, a arq u itectu ra da obra está tamén afectada polo feito de q ue, sendo en principio u n ha gramática descritiva de orientación si ncrón ica moderna, contén moitos elementos ti rados de sincronías pasadas do id ioma q ue tenden a mestu rarse i nconvenientemente cos da actual e mesmo chegan a cond iciona-la descrición do moderno galego com ú n . Xa Santamarina ( 1 9 8 ? : 1 94- 1 9 5) a l u d i u a este problema, que el i l ustrou con tres exemplos: a presu nta existencia de vocais longas no galego moderno como consecuencia de previas transformacións de índole fonética (pp. 1 28-1 29, 7ª ed .), a presu nta existencia de vocais nasal izadas en casos coma fano< fan-no (pp. 1 2

7-1 28, 7ª ed .) e a mestura de voces antigas e modernas na l i sta de palabras que se opoñen por teren como vocal tón ica /e/ ou /e/ (besta / besta), h/ ou /o/ (c;)bra/cobra) (pp. 1 1 4-1 1 7, 7ª ed .). Hai tamén mestu ra de léxico med ieval e moderno (sen i nd ica- l as correspondentes cronoloxías) na rel ación de voces lati nas que o castelán e outros romances perderon pero q ue o galego mantivo como patrimon iais (cf. pp. 50-5 1 da 4 ª ed ., 52-53 da 7ª) : domente e dementre < D U M I NTERIM, enxerdar < EXH E RE DÃRE e ousia < ABSI DA son palabras excl usivamente arcaicas q ue non se poden poñer sen advertencias ó pé de acio, basoira ou braña, como tampouco se debe i ntercala-la voz med ieval refez 'ru ín' (p. 56 da 4ª; p. 59 da 7ª) n u n l i stado de arabismos que se conservan na actual si ncronía da l i ngua. Así mesmo, cando se di que "el gal lego com ú n reduce a simples todas las vocales largas (dobles) si ello no acarrea confusión de sign ificado: dor 'dolor', y no

door; cor 'color', y no coar" (p. 59, 1 ª ed . ; p. 1 30, 7ª ed .) estase real mente enu nciando unha regra h i stórica de transformación vocál ica, e non describi ndo un estad io moderno de l i ngua, posto que door e

coar non se daban en n i ngu n ha variedade do galego entre 1 966 e 1 979, como non fose na obra dalgú ns escritores da época, onde en todo caso terían que considerarse arcaísmos.

A Gramática elemental del gal/ego común, como instru mento posto ó servido da docencia de l i ngua galega q ue se impartiu na U n iversidade de Santiago de Compostela durante a segu nda metade da década dos anos sesenta e a década dos setenta, foi transformándose e ampl iándose conforme as mudanzas dos tempos e as novas demandas docentes así o esixían. No seu conti nuado l abor de revisión e ampl i ación Ricardo Carval ho Calero mostrouse como u n profesor de l i ngua empeñado en i r adaptando o instrumento docente q ue el mesmo creara ás circunstancias cambiantes en que o seu l abor tivo que i r

5 _{Neste capítu lo manéxanse conceptos} estructural istas coma os de fonema, arquifonema e neutralización, mais ó mesmo tempo faise unha descrición do sistema fonolóxico ó xeito trad icional, é d i c i r, parti ndo das l etras que representan os fonemas e non expoñendo o sistema fonoloxico autonomamente, dando conta dos elementos que o compoñen e das regras de que se d ispón para combinalos (Dubert Garcia 2000).

A obra l i ngUística de Carvalho Calero

real izándose; mostrouse, pois, como u n profesor preocu pado por se i r poñendo ó d ía para así cumpri r mel lor coas súas obrigas docentes. Con carácter xeral pódese afi rmar que, se nas primeiras ed icións da gramática eran sen d iscusión predom inantes os aspectos d idácticos e gramaticais propiamente d itos, nas segu i ntes, dada a demanda dos alumnos da Facu ltade de F i loloxía santiaguesa, o autor foi i ntroduci ndo cada vez máis contidos de h i storia da l i ngua, dialectoloxía e outras materias ( B lanco 1 989 : 1 81 ). Así considerada, a Gramática elemental

de Carval ho resu lta equ iparable coa portuguesa de P i l ar Vázquez Cuesta e Maria Alberti na Mendes da Lus ( 1 949), outro manual u n iversitario corrixido e ampl iado en sucesivas ed icións e que, alén dos contidos máis propiamente gramaticais, ofrece i nformación sobre xeografía e h istoria do portugués e tamén, como se sabe, sobre o galego.

U n ha anál ise máis en detal le revel a, ó meu modo de ver, que as transformacións que a Gramática elemental foi experimentando entre 1 966 e 1 979 afectaron a propia estructu ra da obra, as adicións bibliográficas e de contido q ue o autor l le foi i ntroduci ndo e, fi nal mente, a propia evolución da concepción que Carval ho Calero tiña sobre as relacións entre o galego e o portugués ou, cando menos, o grao de expl ic itación con que tal concepción se foi formu lando nas sucesivas ed icións q ue se publicaron.

Ramón M ariño Paz

son elecuente testemuño da precariedade de med ias con que debía acometerse a docencia u n iversitaria de l ingua galega por aqueles tempos e da heteroxeneidade de contidos propia desta obra, pródiga en elementos que nunha consideración estricta deberiamos considerar extragramaticais. A tercei ra edición ( 1 9 70, 338 páxi nas), mantendo no esencial esta estructura, incorporou a novidade dun "Índice ana l ítico" (pp. 291 -334) que, preparado na parte fundamental por Dolores Fernández Fernández (cf. p. 8, 3ª ed.), foi reti rado na cuarta edición "por haber demostrado l a experiencia q ue no ofrece d ificultades l a consu lta del l ibro sobre l a base del índ ice general" ( p . 9 , 4 ª ed.). Na cuarta ed ición ( 1 9 74, 3 3 0 páxinas) desprazou se para o pri ncipio a orientac ión b i b l i ográfica, q ue aparecía agora e nr i q uecida con comentarias do autor e, por outra parte, vertida nun molde estructural d i sti nto do anterior: fronte á clasificación temática e por xéneros e, por tanto, h íbrida, das tres pri mei ras ed icións ("Estudios generales", " D i alectol ogía", " D i cc ionarios gal lego-caste l l anos", "Vocabu l arios caste l lano-gal legos", "Otros trabajos de i nterés"), optábase agora por unha presentación fundamentada no criterio cronolóxico (bib l iografía para a época med ieval, bibl iografía para a época moderna) q ue ademais viña preced ida da consideración do aproveitamento q ue pode tirarse da consulta da bibl iografía sobre o portugués para o estud io do galego, e nomeadamente para o estudio da l i ngua antiga e da gramática h i stórica. Esta nova estructu ra mantívose xa nas segu i ntes ed icións. A meu parecer, o desprazamento da orientación bibliográfica para o i n icio do l ibro non é senón u n ha man ifestación ostensible da vi ncu lac ión da Gramática elemental co ensino da l i ngua galega nas aulas u n iversitarias, onde é habitual q ue os estudiantes reciban no i n icio do curso as perti nentes orientacións sobre a bibl iografía que deberán coñecer e manexar.

Dado que, como se d i na páxina 1 6 da primeira edición, a exposición do que se considera galego común non se debería facer sen consigna-las variantes d i a lectais concorrentes que en cada caso se puidesen si nalar en forma de notas, é l óxico q ue unha das adicións máis ostensibles que foron i ncorporando as sucesivas ed icións desta gramática fose precisamente a das notas de rodapé, enriquecidas coa i nformación d ialectal e a erudición linguística que a marcha dos estud ios sobre o

galego ía poñendo ó d ispor do profesor Carvalho. A xeito de exemplo pódese recordar aqu í q ue na terceira edición (1970) se i ntroduciu na

páxina 153 unha nota 59 con i nformación sobre o uso de voltándomos

ao cimeterio -é d ic i r, u n xerundio flexionado- nun texto de Castelao;

na segu inte edición, aparecida en 1 974, a nota ampl iouse para

nctas110S i

m

o

Os i o

6 _{Trátase de "Xerundio galego con desi­} nencias persoáis" (1975a) e de "No galego de Rianxo esiste u n xerundio flesional" (1975b) .

A obra l i ngl.iística de Carvalho Calero

certifica-la vixencia en galego das formas de xerundio flexionai : "y se oyen formaciones como víndomos y séndodes" . Esta i nformación, da que o autor xa d i spoñ ía parcial mente ó final dos sesenta e q ue pouco despois pu ido completar, sería exposta en dous artigos q ue, aparecidos no ano 1 975, seguramente foron elaborados con algunha antelación6• A "l ntroducción", q ue carece de notas na primeira ed ición, presenta sete na segu nda e once na tercei ra; o capítu lo titu lado " Los son idos" progresa desde as vi nteseis notas da primeira ata as tri nta da segunda, as trinta e seis da tercei ra e as corenta e tres da cuarta e as segu i ntes; en "Las palabras" pásase das 208 notas da primeira ás 2 1 0 da segu nda, as 2 1 5 da tercei ra e as 2 1 7 da cuarta e posteriores; por contra, en "Usos y construcciones" a progresión foi moi modesta (8 na 1 ª e na 2ª, 1 1 na 3ª, 1 O na 4ª e 1 2 na 7ª) e mesmo houbo unha dimi nución entre a tercei ra ed ición e a cuarta que se deu como consecuencia da incorporación da extensa nota 9 ó texto principa l . Outra i ntervención importante sobre o aparato de notas que incidiu d i rectamente sobre o acrecentamento do seu volume foi a da súa amp l i ac ión e corrección, q ue non é excesivamente rara e que xa se observa, sen i r máis lonxe, na nota 1 da " lntroducción" (ou do capítu lo de "General idades" a partir da cuarta ed i ción) : no paso á entrega de 1 9 70 enriq ueceuse con nova i nformación que, evidentemente, debe de estar ti rada do artigo titu lado "El habia de Goyán", publicado en 1 969 por Manuel Fernández Rodríguez no número 24 de Cuadernos de Estudios Gal/egos.

Con todo, as ad icións non se concentraron no aparato de notas de rodapé, senón q ue afectaron a toda a obra, aínda q ue non homoxeneamente a toda ela. Abonda con consu lta-los índ ices correspondentes para percibir de que maneira foi aumentando a extensión dos d i sti ntos capítu los do l ibro. Para os tres centrais a progresión foi algo máis marcada no ded icado ás cuestións fónicas e gráficas e algo máis moderada nos outros dous (con reduccións no número de páxi nas que deberán imputarse máis a algúns pequenos cambias de formato ed itorial ca a auténticas reduccións de contido) :

Extensión en páxinas dos tres capítulos centrais

7ª ed. 2 ª ed. 3ªed. 4ª ed. 7ªed. Los sonidos: 40 45 48 48 52

Las palabras: 109 110 113 105 108

Ramón Mari ñ o Paz

O aumento de extensión e a transfomación foron sen dúbida máis acusados nos capítu los q ue en sentido pu ramente espacial chamarei "periféricos", pero só na transición desde a tercei ra ata a cuarta ed ición . O que nas tres primeiras ed icións se i ntitu la " l ntroducción" pasa primeiro das 27 ás 30 e logo das 30 ás 33 páx i nas, para chegar ata 55 e 54 na cuarta e na sétima ed ición, onde se denom i na "Generalidades" e incorpora un maior número de subcapítu los; entre estas i ncorporacións son merecentes de espec i a l re levo a das "Modal idades del gallego" (pp. 75-81 da 4ª ed .) e a de " H i storia de la lengua" (pp. 8 1 -97 da 4ª ed.), con posta ó d ía da doutri na relativa á d i alectoloxía e á h i storia da l i ngua galega. O novo títu lo do subcapítu lo de d ialectoloxía (nas ed icións anteriores titu lábase, sobriamente, "Dialectología") proclama que a súa fonte de enriquecemento non foi outra có artigo de Carvalho Calero q ue, publ icado en 1 969 na revista

Criai como �'Sobre os dialectps do galego", foi reeditado como "M©d'a�idades·dq-galego" tia coledánea Sobre língua e literatura galega

(19Tf);

q @otexo; dos·

respeé:tivos

co

n

tidos

rton

deixa lugar para a

dúbida. Canto á "Historia de la lengua"7, combina en apertada síhtese elementos de historià social do idioma galego, elementos de h i storia do desenvofvemento secular das súas estructu ras fonolóxicas, morfolóxicas e lexicais e elementos de h i storia da l i ngua escrita; en boa med ida representa un complemento, por veces algo reiterativo, dos subcapítu los titu lados "Gal lego y portugués" (pp. 5 8-64), "Gal lego y

caste l l ano" (pp. 64-70), "El gal lego en el Occidente i bérico" (pp. 70-72) e " La fragmentación l i nguística del complejo occidental" (pp.

72-73).

A "Orientación bibl iográfica", brevísima. en 1 966 (4 páxinas), 1 968 (5 páxinas) e

l9ZO. (5

.. páxinas.), fai se rn?ito

,máis

extensa en 1 97 4 e nos

anos en ·que.apareceron· as ediCións.:segÚintes

(26 páxinas).

Máis cás

i ndispensables a

c

tual izacións periódicas, que nu nca deben faltar nas sucesivas edicións d u n manual u n iversitario, resu ltou decisiva para este capítu lo a reforma introducida en 1 9 74, cando se pasou a proporc ionarl le ó lector unha bibliografía comentada que, como é obvio, faci l itaría enormemente a i ntrod ucción nos estu d i os de l i ngOística galega ás persoas non i n iciadas e ós estudiantes. Con ela non pretendeu Carva l ho e l aborar u n repertorio b i b l iográfico exhaustivo, aínda que si relativamente completo naquelas áreas da l inguística galega menos cultivadas á altu ra dos i n icias dos setenta (cf. p. 1 6, 4ª ed.). Nas súas observacións móstrase ben i nformado non só sobre o contido e a metodoloxía segu idos nas d i sti ntas obras q ue

comenta, senón tamén sobre os xuízos q ue outros l i ngOistas emiti ran ata o momento verbo delas. Neste sentido, coido q ue se deben poñer

R

sdoS

i m

D Os i

o

Ricardo Carualfi ocalero _{memoria do�iéCIJIO}

A obra l i ngUística de Carvalho Calero

de relevo os seus comentarios sobre os Elementos de gramática histórica gallega de Vicente Garda de D iego (cf. pp. 1 8-20, 4ª ed .), sobre o Altportugiesisches Elementarbuch de Joseph H u ber (cf. 22-24, 4ª ed .) e sobre o Diccionario gallego-castellano de F rancisco Javier Rodríguez (cf. pp. 35-36, 4ª ed .).

Na sétima ed ición mantívose o mesmo esquema de presentación bibliográfica e i ntroducíronse algu n has actual izacións, mais sempre moi se lectivamente, xa q ue por vo lta de 1 9 79 o progreso experimentado xa pola producción l i nguística galega convertía en i nviable todo afán de exhaustividade nun manual elemental coma este :

H a terminado la época en que todo escrito tenía importancia. Ahora, el que quiera seguir al día la marcha de los estudios sobre el gallego y de las publicaciones para el aprendizaje de la lengua en sus diversos niveles, tiene que estar atento personalmente a las ediciones de monografías y a las reseñas bibliográficas y catálogos de las revistas y las editoriales (p. 12 , 7ª ed.).

As mudanzas máis ostensibles, por tanto, i ntroducíronse na cuarta ed ición e consistiron na ampl iación dos contidos de h istoria da l í ngua dentro do capítu lo que pasou a chamarse "General idades" e na i ntrod ucción de extensos comentarios do autor na orientac ión bibliográfica. Tendo en conta os sectores en q ue se verificaron, cabe sospeitar que tales cambios e amp l iacións estivesen vi ncu l ados cunha posible evolución do pensamento de Carval ho Calero sobre a inserción do galego dentro do contexto i berorromán i co, ou ben c u n h a explicitación e expl icación extensa d e tales concepcións. Vexámolo. Recól lense na primeira ed ición da Gramática elemental as segu i ntes afi rmacións :

1. [A lí ngua dos Cancioneiros] era sustancialmente común a los gallegos y a los portugueses. N o se puede hablar todavía de gallego y portugués como lenguas diferenciadas.

Sin embargo, las vicisitudes políticas separaron inevitablemente en dos ramas la lengua común. La lengua de los poetas de la llamada escuela gallegocastellana, y la de los escritos en prosa del sigla XIV en adelante es ya una lengua genuinamente gallega que no se puede confundir con el portugués, aunque sea realmente una variante del mismo.

Ramón Mariño Paz .

2 . Resulta [ .. . ] en conjunto máis adaptable para el gallego la ortografía castellana que la portuguesa, pues la primera -si se prescinde del timbre de las vocales- puede adoptarse sin más problemas que la representación del fonema _s (x), de que el castellano moderno carece, y la transcripción de la n velar en palabras como unha 'una' y derivados (p. 29). [ .. . ] Sabido lo que antecede [que por 1966 estaban abandonados os intentos de distinguir graficamente as vocais de abertura media; que as vocais resultantes de contracción se marcaban diacriticamente con acento agudo, non con circunflexo; que a consoante nasal velar en posición intervocálica se representaba mediante o dígrafo <nh>, "unánime y ya tradicional" en 1966; e que o fonema /J/ se representaba por <x> porque no seu caso sería "incongruente" o criterio etimolóxico e o modelo do galego medieval ou do portugués "no sirve" porque no galego moderno xa non existe o fonema/:) "y no parece lógico exigir erudición histórica al que escribe"], puede escribir en gallego cualquiera que sepa hacerlo en castellano (p. 78).

3 . En su estado actual, el gallego rústico tiene que ser depurado y completado para convertirse en lengua !iteraria. Fuera de los castellanismos que se quieren excluir, sólo los arcaísmos y los portuguesismos pueden llenar las lagunas que se observan (p. 32).

Na segunda edición e na terceira estas afirmacións reprodúcense textualmente case sempre. Pouco importancia entraña a substitución do sintagma "en conju nto" da páxina 29 da primeira ed ición por "en general", que se le na páxina 34 da segunda e na 3 3 da tercei ra. Moito máis valor ten, como é obvio, a reveladora supresión da frase "Sabido lo que antecede, puede escribir en gal lego cualqu iera que sepa hacerlo en castellano", que pasou á segunda, pero xa non á tercei ra edición, a de 1 9 70. Por contra, non se e l i m i naron ata a séti ma ( 1 979) as consideracións ortográficas previas sobre as que tal afirmación se sosti ña, e en tal ocasión soamente se alterou o parágrafo relativo á grafización da consoante /J/, da que agora se d icía que, aínda que comunmente representada naquela altu ra histórica por <x>, contaba cunha alternativa "etimológica más cu lta" (p. 1 50, 7 ª ed.) que se val ía de <g>, <j> e <x>. Con todo, como sucede no relativo á extensión e á estructuración externa da obra, foi na cuarta ed ición onde Carvalho Calero i ntroduciu as mod ificacións máis d ignas de relevo no tocante ás súas ideas verbo das relacións entre o galego e o portugués e as consecuencias que de tales concepcións se deberían derivar para a i ntervención sobre o i nstrumento l i nguístico galego na Gal icia contemporánea.

Percíbese, para empezar, unha ati nada corrección da observación relativa á l i ngua da poesía galego-castelá, da q ue en 1 97 4 pasa a

Hctasdo

S

1 m

p

_{Os i}

_o

8 Esta autora criticou l l e a Carval h o Calero "su' sum isa aceptación de una ortografía como la que prácticamente se usa hoy d ía en las publicaciones gal l egas, que tiene demasiados puntos flacos para que haya que admitiria sin d iscusión" (Vázquez Cuesta 1967: 195). Ó seu modo de ver, a eiva era especial mente grave no terreo da acentuación, porque, ó non se arbitraren medios para d isti ngu i r graficamente o s graos de abertura dos fonemas vocál icos med ios, corríase o risco de i mposibi l itar unha correcta aprendizaxe da pronuncia galega por parte das persoas castelanfal antes i nteresadas en dominala.

A obra l i ngUística de Carvalho Calero

d i c i rse q ue " l a lengua de l os poetas de l a l l amada escuel a gal legocaste l lana, y a n o mantiene el trad icional contacto con e l portugués, sino que se orienta hacia u n públ ico caste l l ano" (p. 60). Efectivamente, non podía manterse a equ iparación entre a l i ngua poética h íbrida da escol a galego-castelá e a l i ngua da prosa galega do século XIV e posteriores, xa q ue só a segu nda se debe considerar como emanación cu ltivada, mais non adu lterada, do romance galego espontaneamente fal ado. Non pod ía sosterse, en defi n itiva, a afi rmación de que a l i ngua da poesía galego-castelá era "genu i namente gal lega" . O propio Carva l ho Calero retomará e ampl iará estes razoamentos no epígrafe "La lengua de la l írica gal lego-caste l l ana" (pp. 89-90), i ntegrado no subcapítu lo de " H i storia de l a lengua".

Por outra banda, na cuarta ed ición ampl íase o contraste fonético, morfolóxico, si ntáctico e lexical entre o portugués e o galego comúns. Este contraste xa se facía nas anteriores ed icións, e i ncl uso se fora acrecentando na segunda e mais na tercei ra; mais agora, na entrega de 1 9 74, ampl iábase aínda u n pouco máis e dábasel le unha d i sposición ed itorial nova, con pequenos epígrafes destacados, q ue ti ña a i ntención evidente de resaltalo.

Ramón Mari ñ o Paz

portugués, poderíase defi n i- l o i berorromance occidenta l como u n "gru po" q ue comprende "dos lenguas actual mente : e l gal lego y e l portugués" ( p . 7 2 ) ; ou ben, n a l i ña defe n d i d a por Le i te de Vascon ce l o s ( 1 9 2 8 - 1 9 2 9 : 6 2 3 -62 5 ), " q ue son dos lenguas estrech amente u n idas por u n origen com ú n " (p. 73).

Sobre estas ideas volve Carval ho nos epígrafes "El gal lego-portugués" (pp. 8 1 -83), "El gal lego y el portugués" (pp. 83-86) e "Gal lego-portugués

y gal lego medieval" (pp. 86-89), dos que i nteresa extraer unha idea xa anteriormente apuntada, mais agora transparentemente asentada :

Pero es sólo la lengua y la poesía trovadoresca, siglas Xl l -XIV, lo comú n a G alicia y a Portugal. El desarrollo de la prosa en ambos países a partir de aquel momento en que se extingue el eco de la poesía de inspiración occitánica, muestra cada vez mayores divergencias, leves al principio por lo que se refiere a la lengua, pero muy marcadas desde luego en lo que afecta al ambiente social y al espíritu nacional que reflejan (p. 86).

A consideración do ecl ipse da l írica trobadoresca como marca ostensible do final dunha etapa na historia das línguas iberorrománicas occidentais e o i nicio dunha etapa nova é doada de rastrexar na bibliografía l i nguística e !iteraria anterior e posterior á obra de Carvalho Calero. Aparece tamén,

por outra parte, en d iversos textos do propio Carvalho distintos da

Gramática; é o caso, entre outros, do que contén a súa "lntroduçom á história da l iteratura galega" (in Carvalho Calero 1 983 : 44-53). Nos ú ltimos tempos foi adoptada por Manuel Ferreiro na súa Gramática histórica galega (1 995), onde fala de "consonantismo medieval trovadoresco" e "consonantismo medieval postrovadoresco" (pp. 1 78-1 82).

Por outra parte, de cara ás consecuencias que as concepcións sobre a h istoria do galego e os seus víncu los co portugués deberían ter no eido das pol íticas l i nguísticas contemporáneas, revisten grande i m portancia as ideas que o profesor de Ferrol expresou a propósito de "El gal lego medio" (pp. 92-94), " La lengua del Renaci m iento" (pp. 94-96) e "La situación actual" (pp. 96-97) . Para el, mentres q ue na transición do galego med ieval ó contemporáneo foron espontáneas as mudanzas que afectaron o vocal ismo e o consonantismo, produciuse en troques certa castelan ización morfolóxica e lexical . Ante esta situación, que en l i ñas xerai s sería aceptada polos escritores q ue Carval ho denom i n a "d i a lecta l i stas", x u rd i ro n desde o Rexu rd i mento "corrientes de resistencia orientadas a frenar la desgal legu ización, a seleccionar las conces iones al caste l l a n ismo y restau rar i nc l u so l as formas trad icionales" (p. 94) . Neste l abor formarían especial empeño os

nctas110S

i m

o

Os i o

9 _{É natural, por tanto, que, contra o que} sucedeu con algunhas outras pasaxes, fose mantida ata a sétima edición a terceira das afirmacións da Gramática

de 1966 que anteriormente transcribín : "En su estado actual, el gal l ego rústico tiene que ser depurado y compkrtado para convertirse en tengua [iteraria. Fuera . da los casteltanf5mos . que se quieren exduir, sófo los arcaísroos y

los ¡Jortugoesismos pueden lfenar tas

tagunas . que � observan"'. (p: J;i, · 1•·

ed. ; p. 77, 7ª ed.).

1 O Recórdense, por exemplo, as segui ntes palabras: "Ambas l i nguas foron unha mesma, que por ter xurdido en Galicia se podería chamar galego arcaico; pero tamén os portugueses poderían chamar portugués arcaico, por ser a l ingua que se falóu antigamente en Portugal . Como bos i rmáns, chamarémosl l e galego-portugués, e considerarémola a fase pri m itiva do galego e do portugués actuás. Así as cousas, non conv i rá dec i r q u e o portugués é un dialecto do galego, nen moito menos que o galego é u n dialecto do portugués; senón que o galego e o portugués son dous codialectos ou formas modernas do galego-portugués medieval" (Carbatlo Calero 1969a: 5).

A obra l i nguística de Carvalho Calero

"escritores coru ñeses de pri ncipias del sigla XX" (p. 94) e algúns outros da trad ición galegu ista, dos q ue Carval ho, como cabe deducir das súas posteriores declaracións a Fernán-Vello e P i l l ado Mayor ( 1 985 : 1 79), se sentía conti nuador9•

Podemos afi rmar, por tanto, q ue, no relativo a como se debería i ntervir no i nstrumento l i nguístico galego do momento, a mudanza no pensamento de Ricardo Carvalho Calero comezou a produci rse entre 1 9 70, ano en que apareceu a tercei ra ed ición da gramática, e 1 974, cando se deu á luz públ ica a cuarta ed ición . Foi esa transición a que se saldou coa supresión da afi rmación de que "resu lta [ ... ] en conju nto

máis adaptable para el gal lego la ortografía caste l lana que l a portuguesa" . Coido que i nteresa sub l i ñar e reter este dato porque,

aínda que xa no artigo "Sobre os d ialectos do galego" de 1 969 o profesor expoñía puntos de vista sobré a h i�toria e as: relacións do

galego

e o portugtJés coi nc identes cos de l974m, as consecvenôas de

apVicati(\)n'

fZJráctica que entón tfraba do

t:Ó:nt

raste

:font:>l'óx'ic:o

e morfolóxico entre as dúas

1

inguas estaban aínda: na liña que defendera

nas dúas pri mei ras ed icións da súa gramátic::a : .

Pero m áis im portantes son as · diferenc ias fonéticas, que supoñ en un obstáculo infranqueabre para os que soñ an unha unificación total da ortografía d os dous idiom as (Carballo Calero 1969a: 4).

É

certo que afi rmar que existen d iferencias fonéticas entre o galego e o portugués que converten n u n i mposible a súa u n ificación ortográfica non equivale a d i c i r que o galego debe adoptar fundamentalmente a

ortograffa castelá. Mais o certo é que esta ú ttirna opin ión, X<l' pub>lkada

en

l 966 e )

968, reiterouse a�nda na tE!rceira ecti€ión:

daJ;frámática

eÍem<entaf,

saída do prefo en 1:970, é

didi,

¿�.

anó

despo¡s -�e

artigo

"Sobre os d ialectos do galego",

que

en 1 9 71 se

reeditou.

c

u

nh

a

mod ificación do títu lo (agora "Modal idades do galego") mais sen n i ngunha corrección das palabras anteriormente transcritas. O cambio, pois, comezou a produci rse d u rante os prime i ros anos 70 e, claro está, tivo que vir determ i nado por unha reflexión máis demorada sobre a cuestión esixida pol a necesidade, cada vez máis premente, de elaborar normas para a escrita en galego. A e laboración das normas da Real Academia Galega de 1 970 e 1 97 1 , redactadas polo propio Carvalho Calero, ben puido i nfl u ír nesta evol ución do seu pensamento.

Ramón Mariño Paz

aínda u n ha expl icitación da necesidade de i ntervir cunha orientación rei ntegracionista sobre o instrumento l i ngUístico galego se é que se quería facer posi ble a súa salvación. Mais esta explicitación non tardaría xa en chegar, como sen necesidade de buscar moito poderá comprobar quen repase a producción escrita que o profesor Carval ho publ icou de 1 975 en d iante. O 22 de agosto de 1 976 apareceu en La Voz de Calicia

o artigo titu lado "O galego desenfreado" (en Carvalho Calero 1 98 1 : 65-7 1 ), onde daba a voz de alarma sobre o ínfimo dom i n io que do noso idioma estaban mostrando por aqueles días non poucos escritores oportu n i stas e redactores ocasionais de manifestos d iversos que, aproveitándose do valor de arma pol ítica que o galego adqu irira durante os tempos da loita contra o franq u ismo, usaban del sen aprendelo e sen querer aprendelo, "sen posuílo e sen querer posuílo". Este tipo de reflexións debeu de i r facendo levedar toda a masa previa de ideas q ue fora elaborando en anos anteriores. No artigo " U so e abuso do galego" ( 1 977), ó volver sobre a preocupación que xa man ifestara meses atrás en "O galego desenfreado", i ntroducía ó final u nhas palabras en que a declaración de rei ntegracionismo era ben expl ícita:

H ai moitas posibil idades para orientar o gal ego cul to: a reintegración ao núcl eo orixinaria do romance hispánico occidental, que é unha sol ución, ao meu xuicio, real ista; a insul ación do gal ego frente ás l inguas irmás, que é unha sol ución, ao meu xuicio, utopista .. . (Carbal l o Cal ero 1977: 2 15).

De aqu í en diante Carval ho Calero foi reiterando, expl i cando e desenvolvendo o seu ideario rei ntegracionista ata a súa morte en 1 990. S i rvan, a xeito de i l ustración, as pal abras coas q ue remataba o seu comentario crítico das Bases prá unificación das normas lingiiísticas do galego de 1 97 7 :

A idea, até hai pouco profesada por tan poucos, de que non estamos sos, e que hai que contar cos demáis integrantes da comunidade l ingOística gal ego-portuguesa, ábrese hoxe paso, mesmo antre os que onte adoptaban unha actitude ul tradiferencial ista. H ai que ser consecuentes, e establ ecer contacto cos demáis membros da famil ia para l ograr unha concordia que homologue o indumento gráfico das nosas fal as e nos reintegre de modo espreso na orixinaria xinea, sin perxuicio d as pecul iaridades que unha concordia debe preservar (C [arval ho] [Cal ero] 1978b: 11 O) 11 •

Para m i n, esta decantación defin itiva das súas posicións rei ntegracionistas foi a razón que o moveu a expresar certas reservas no prólogo á sétima edición da súa Gramática elemental (1 979), en que, u rxido polos

HctasdoS

i m

p Os i o

Ricardo Carualfiocalero _{m e m o r i a d oS é c u l o}

1 2 Segundo Montero Santalha (1 991 : 36), entre estes estudios " ú ltimamente publ icados" contaban sobre todo "A recuperação literária do galego" (1 973) de Manuel Rodrigues Lapa e "Sobre a u n ificación ortográfica galego-portu­ guesa" (1 976) de Joan Coromines.

A obra l i ngUística de Carvalho Calero

compromisos ed itoriais, soamente pu ido efectua-las emendas que estimou "menos aplazables" (p. 1 1

)

. Tales emendas significaban moito menos do que ó final da década dos setenta demandaba a evolución do seu pensamento. O "concepto do idioma" que da lectura das páxinas da súa gramática se desprendía non era xa completamente o seu naquela altura histórica, aquela gramática non era xa enteiramente súa:

Muchos importantes acontecimientos que afectan a la lengua gal lega se han producido desde 197 4, fecha de la cuarta edición de este libro, de la que son reproducciones literales la quinta y la sexta.

Esos acontecimientos deben repercutir en la gramática del gal lego. Como consecuencia de los estudios científicos y de política lingOística últimamente publicados, nuestro concepto del idioma es máis rico y más profundo12• Pero si incorporásemos al texto de esta edición la totalidad de las fichas que para mejorar o completar nuestra obra fuimos acumulando en el curso de estos cinco años, el libro, sobrecargado de adiciones y correcciones, perdería su equilíbrio estructural. H ubiéramos preferido escribirlo totalmente de nuevo, es decir, hacerlo otro, hacer otro (p. 11, 7ª ed.).

Diante d isto, non me parece i mprudente afi rmar que Carval ho Calero presentou esta sétima ed ición d a gramática m a n i festando publ icamente u n notable d i stanciamento respecto dela. A meu parecer, as palabras coas que daba cabo ó seu prólogo, asi nadas o 1 1 de agosto de 1 979, defi n ían perfectamente o seu estado de opi n ión naquel momento e perm itían ad ivi ña-lo que a Gramática elemental chegaría a ser en caso de que aparecesen novas ed icións del a :

Las últimas ediciones de este libro reunían, por lo que se refiere a la flexión verbal, una amplia diversidad de formas, de las cuales elegíamos para situar en el texto las que estimábamos más comunes o más características, y relegábamos a las notas, como dialectales, las restantes. Aunque en materia de normatividad continuamos profesando nuestro viejo liberalismo, la conciencia de que el gallego, como idioma hispánico occidental, no debe volver las espaldas a las otras formas del romance atlántico, nos aconsejaría hoy en algunos casos una distribución distinta. Pero como todo esto es materia opinable, y no sabemos, de momento, qué rumbo inmediato tomará el idioma, no hemos realizado rectificaciones importantes, aunque en las ocasiones en que nos pareció necesario, indicamos los cambias de orientación que se acusan en la lengua !iteraria. La necesidad de una reintegración del gallego en su mundo originario se nos aparece más clara, y ello nos impondrá en el futuro inevitables retoques.