• No se han encontrado resultados

Pueblos andinos del norte chileno

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2020

Share "Pueblos andinos del norte chileno"

Copied!
55
0
0

Texto completo

(1)~B 0 1 E T I u de la ACADEMIA CHILENA t. de la. H I S T O R I A.

(2) PUEBLOS ANDINOS DEL NORTE CHILENO* ( U n a revisi6n de articulos). Por ndo dt- Rnttidn AcadCmico de Niimero. y circiinst;iticias sc cstiitlian rti cstr infonne. Priinr1:i y Scgunrh en que ha sido tlividida rst:~Rrpiihlica. Prar a sin difrrrneias. ;iml~asprrscnt:in g~ansiniilitutl en sits c;it.;ictrristic;is fiaicas roino podr;i aprrciarsr tlr la drscripci6n siguirntc: hlirxkis cn coniiinto. s r piictlr tlrrir q i i r arnlxis rrgionrs son las mds srprrntrie nalcs dc la Rcpiihlicn dr Cliilr:x qiir liinitain h x i a rl nortc coii cl I’cril rn la llainada “Linra dc la Concordia”tnirnms qitc al r s t r. en si1 t1’;iinoinds septciiitrion;il l o hacrn con Bolivia. Por rI ponirntr rlividrn Chilr dr la Rrpill)lira Xqrnti na. niicntr.ls qiir nl sur confin:in con 1;i Trrcrrx Rrgihn (I r iiitrstro p i s y ;iI orst’e con cl ocCano . . . . . Ricifico. Se iiliican sohrr rl mrrirli;ino O!i”80’ longiliirl 0 v corrrn clrsnc una Iineo que sc cstirndr cntrc loc p;ir;ilclos 1730‘ y ‘Lfi”05‘ 1;i itiritrl siir. Su I-clievc, dr CSIC ;I orsrr, c s ~ c~ii:ict~*ri~ado i 1)or eiiatro h j a s o ti;inios mu\ dift-rcntcsenrrr ai y qiir con-en dr 110rtr ii siti-. E1 prilliirro conrspondr ;I 1;i rortlillrrn rlr. l o c A n d c c rnnsririivrnrlo i i n 1i;iino ~ ( I I I I I con X I ~ xlytnas ~O BII:IS ciimni-mconio et laillaeo con 6.728 nirrros de iiir rs una pl;inicir nivcl;ida ;I P r:inil)ii.n prcsrnta algiinas Inonian:is rlr\:irias conio r i niontr I :II:IIXIGI coii :).n I :> metros o rl Auneaqitilcha con rsticndr la Ilani;itki “lkprcsiihn lgiinos sal:irrs. In qiic sr continiia 111r~ros:rn rlla sc rllcllclltl’all Im. ......................... ................. :rgionra. ~~. . ..

(3) principalcs salitretx y liniita a1 sur con el kitnoso "dcspohlado" o desicrto de Atarama. Emto cstc "tlespohlado", que constituyc sin tlutla la "porci6n nids drida del drsierto". cotno cti general toda la regi6n de :\tacama, est5 rodcado por grandes accidcntcs gcog15ficostnnihiin mity iridos cotiio son cl .Altiplano d c Lipcz y la Puna de ;\tacama (Slartincz, 52-1988). Desde la qiiehrada de Camitia hasta aprosirnadanietitc el rio I.oa, esta Dcprcsi6n Intcmicdia cs Ilaniada "Pampa del Tamantgal"por la prcsrncia de tnniarugos (ProsopisJuliflon) que fueron especialniente ahuntlantes Iiasta la prinicra niitatl del siglo SIX.Finalnicntc. y !ajonto ;i la costa. sc esticndc la cordillera dc la Costa qitc t i m e i i n a anchiin prornedio de cincitcnta kil6rnctros y qiw presetitajitnto al iniir. a l p n a s planicics litorales de poca estensi6n. El clima tlc cstas rrgioncs ha sitlo clasific;tdocotno desirtico iiornial con nuhosidad ahund;inte en la li!ja costem. Tanto en Is "Deprcsi6n Intrrnmcdia" coino cn la =Fnjn Andina" el clima sc clasifica igunlmcntc cotiio desirtico normal tle a l t t i n y de estcpa de altun. Estutlios rclati\:umcntc rccicntcs (IVciscIict.8.3-197.5) han cstahlecido qitr el iiiicleo crntcil de r s t a s rrgioncs. al que hemos Ilaniado "Dcpresi6n Intrrnictlia". purtlc ccr rstirnntlo como "cl dc~icrtotiiis 5ritlo tlc I;I tierl-a" dchitlo B qiic prrsenta contlicionrs cstrctiias rrspccto tlc tlos \.ariahlcs fiintlamrntalcs: cscascz de precipitacionrs v mngtiitittl tlr las oscil;tciones diarias tlc la tc~iipc~itiira tlel airc. Estr fcnhnirno tin tienc litgar cti la costa tlontlc s r aprccia gcncrnlnicnte a1)und;intc nuhositlatl la qitc, sin cmh;irgo, no dcri\a en prrcipitaciones de alguna importmcia cotno pata ;iscgitr.ir el rcptlio. En canihio en atios normales entre 10s incscs de dicicmhre a inarm. tanto r n el ;\ltipl:uio conio cti la cordillera tlc I m s Andes, sc prodiicrn prccipitacioncs que tlnn ;I csta tcnipot-atl;i c1 nomhrc de "invierno holiviano". Ello prorlucc una media anual tlc prccipitacioncs cii h i c a de 0.7 i n n 1 en tanto que al interior. en Parinacota. sc registran 31s nini. Lis prccipitacioncs cordillrranas quc hcnios indic;iclo tlati origcn ;i rios que hajin por Ias qitchndas dcsdc la Cot-clillcr;1y rl Xltiplano hasta Ilcpr a la Pampa dontlc sc hundcn bajo cl sitelo. Sluy pocas de estas corrirntcs de agita logran Ilrgar al tiiar. cotiio cs el caso tlc 10s rios Llitta y ;bapa en la Prinicn Rcgi6n o el rio Loa en la Scgunda. pero totlos form;ui vallcs profittitlo.i que se llamati qwhl.nd:is 10s cualcs. cn cicrtos trcchos. permiten pequctios y firtilcs llanos a las orillas (le In corricnte 10s citdrs constiriiyen la parte nicjor citlti\atln tlc totla csta rcgi6n. En la Prinicra Regibn. las tii5s iniport:intcs son In qitchr,lda dr ; h p a c w a s aguas fornian un amplio \alle cti citva tlesrmhocadtira sc eiici~c~itr;i la ciutlntl de ;\rim. \Ids ;\I stir aparccc la qiiehnda de =tor que no llega hasta el mar y la de Camarotics cuyas agitas tamhiin dcsapnrcccn antes tlc alcanzar el n i x . En ctiatito a la qiiebtxda dc Tatxpic5 que fitc srdc de la capitalidad dc la provincia conio ne veri e11 seguida, coniunica la pampn del Tamarupl con el altiplano pero igualmentc presena el fcn6mcno de que sits agiias sc hundcn sin Ilcpr al mar. Dtinntc la tloniinaci6n 16.

(4) rspafiolo y lurgo. hajo cl tloininio peniano. la qnchmda y cl puchlo de Taiapaci fitrron cl rcntro pohlado mis importantc tlr la zona ya quc CSIC pticblo, por scr la rapitnl provincial tlrstle cl sigh s\~n, cstiivo hahitado por niinicrosas f;irnilins de origm rspafiol. En el puchlo dr Tanpnci naci0 en 17Wi cl qnc scria mis tardc el marisral Ramhn Castilla. prcsidcnte del Pctil durante dos prriodos (IX4.i-51 y 1X55-62). En la Srgund;i Regi6n. como !a dijinios. la corricntr mds importante est5 constituitla por el rio h a el mal comirnza s n ciirso tomantlo la dirccci6n nortr sur rrcihicndo en esta parte a 10s rios Sin Pcdro y Salado.\I continuari6n estc rio a\nnz:i hacia rl ocstc, cn srguida hacia rl norte y, fin;ilmcntr, o t n v w hacia el ocste drstlc tlontlr crw:i r n dirrcriGn al mar. Su largo total comprrndr un rccorritlo tlc 440 km \* SII htnx hidrogdirn alcania a 33.910 km' tic superficic.. El corrrgimirnto tlr Arira. tlrprndirntc tlr la prorinria d r Arcquipa. file cstahlccido cl 17 dr.julio de 1565 por cl gohrrnador drl Prni Lope Gircia de Castro. Estuvo tlivitlitlo cn trrs tcnirn1a7goso tlirtritos qiw enin 1,ociinih;i en tcrritorio de la actual rrpilhlica tlcl Prn.1. T x n a qitr inrluia Arica. y rl distrito tlc Tar;ipnci ciiyo tcrritorio actualmcntc eonstitnvr 1;i pirtr mds srptcntrional dc la rrpilhlica de Chilc (Horacio I x r a i n , 44-IW5). Los limitcs dr estr corrrgimicnto sc cstcndicron dcsdr el rio Locumha por cl nortc, y rl Loa por el sur y siiJnristlicci6n sc cstcndia ;I lor rcpartimirntos dc Lluta, T;ir.\pari, Pica 1' Ima. Tacana (Tacna) r Hilaha\a. inclnyi-ndosr en sitJnrisdiccihn el piirhlo de pcscadorcs dr San Antonio dc Itc (en la dcsrrnhocndrin del rio Locumha) y qnr parrcia srr la cahcia dr Ins drmis piirhlos d r pcscadorcs. En la parte corrrspondicntr a la actual rrpilhlica de Chilr. su,juristlicci6n incluia las qiichndas o \allcs dc I.luta. .hapa. C;iniaronrr. Tana o Gimifia. Aroma. Tanpaci. @uipisca. Giiataconrlo y cl ciirso infcrior dcl \allc drl rio Loa. En ticmpos tlcl Iirrrr Tolrdo. sc cswhlccih qitc cl corrcgidor dc Arica trnia jnrisdicci6n sohrr el pncrto de Loa, micntras qnc disposicioncs posteriorcs cstahlccicron qnc el limitc stir iha "dcsdc aniba (Qiillagua) a anihns handas (dcl rio Loa) hasta Tuctipilla". Dcsdc rl siglo S\I capital d r cste corrcgimicnto fur rl pricrto tlr Arica a tnrts drl cual y. desdc 1 5 i 4 . sc hacia la coiniinic;ici6n con Potosi. espccialmcntc cl ti;ifiro tlc aiogiics sep'ni ordcnan el virrcy Francisco dc Tolrdo. Esta actividnd coht-6 mucha importancia citando r n 1.37 sc fnntlaron all; Ins C;!jas Rcalrs y dcsdr qiir cn 1606 sr iniciaia la constrncri6n tlr 10s hlmaccncs Rmlrs. todo lo cual contrihnrh a convcrtir a rstc Pticrto en tino dr 10s mds importantrs del Pncifiro Sur. Esta di\isi6n administrxti\:l sr niantnro hastn rl aim I i 6 S cn que por dccrcto de. li.

(5) S de ahril de esc aha. el vimer Amat cre6 la pro\incia de T a n p a d sohrr la base del antiguo tenirnt.wgo del mismo nomhre. ddndolc por capital el puehlo de San I.orcn7o de T a n p a d que se lmantara al pic de la qiichrada de su nomhre y nomhr6 primer gohcniador militar y politico a Antonio O'Rrien. Sin duda que la niie\a crmci6n se dehia en huena parte al desarrollo del mineral de plata de Huant+i\a y In capital rscogida. hir el qiir rntoncrs era el pohlado m i s inlportantc de la zona !a que el nacicnte piieno de Iqiiiqiie. sitiiado a paca distancia de aquel mineral, se c-ncontr.iha cntoncrs miiv poco pohlado. Esta iiiirm r~tnictiirapoliticrradministrati\a two corta diiraci6n. En 1782 se aplic6 en el virreinato la Ordmansa dr lntrndentes cowirti6ndose tanto a hrica conio a Tanpaci en partidos qiir depmdian d r la intendencia dr ;\rcqiiipa. Prodricida la Indrpcndrncia. v luego de concolidada la rrpirhlica drl Prni. Tanpaci y Arica foniiaron partr drl tlepar!anirnto dr Tacna drl eual. en IX6R. Tanpaci rra una provincia litoral. Prro rl inicio dr la csplotaricin del salitrc him que.drsde 1876, fiiera ascendido a In catrgoria dr drpartamento. Producido rl conllicto lidico con Peni v Bolivia. Chilr sc anex6 rsta regicin. No obstante. file rl tratado de pw de :\nchn de PO de octuhrr de 1S8J. ratificado rl 28 dr niano de 1854. el que rntregi) drfiniti\amrntc a Chile este antiguo departamento peniano. el cual fur constituido e n prmincia chilrna por lrv de 31 de octuhre de 1SS-I con dos rtcpartamentos: Pisagla v Tanpad. Ello mtificaha la primacia de In costa sohre el interior al dar In capitalidad tanto dr la provincia como de 10s dcpartarnentos a 10s piirrtos del mar que cran tamhicn Ioc ptlntos dr salida del salitrr. El mismo tntado. cedi6 por diez aiios a Chile 10s tcrritorios de Tacna y :\rica 10s cualcs tarnhii-n fueron estahlccidoc como iina prmincia s q i m la misma lev recii-n rnencionada. El tntado de paz tlrfinitivo con Peni.firmado en Lima el J de junio dr 19.9 v siis protocolos complrmrntarios. drtcrnminaron que Tacna f w r a denielta al Peni v que Arica q ~ i e d a ~ dcfiniticlnicntr a en podrr dr Chile, por lo que csta illtinla pas6 a constituinc r n iin departanienro de la provincia dr T a n p a d . Esta situaci6n no file niodificada sino l i m a el aiio 1974. oportiinidad en qiic se inicici cl proceso dc rr~onalizacicinque di\idi6 ;II p i c rn doce rrgioncs. Drntro d e CSIC rsqiiema. la antigia provincia d r Tanpnri pas6 a scr la Primen Rrgicin del territorio chileno. En ct~antoa Atacama. two otm cvolucicin adminicrnti\x niuv diferente debido a que era 1111 temtorio drpcndiente de la h d i r n c i a d r Charcas. TamhiCn drhc advertirsc que en clla la conqiiista fur niucho m i s lenta. Su incorporacicin dcfinitin s61o vino a ocurrir cuando r n cl puehlo principal dr rsii Provincia el . i de niano de 1.5.37 10s antigiios rehrldes ataeameiioc r n t r r g r o n :iI capitinJuan \'elisquez Altaniin n o . vecino dr la ciudad dr 1-7 Plata v encargado de la pv3icaci6n". todas siis armas -en seilal dc miictxi" (Ti-llczv Silm. 77-19S9)..

(6) Estr illtiino acontecimirnto, crcaha Ins condiciones para rryilarimr el tr;ilico cntrc cl piicrto dc Cohija v Potosi v tamhi6n nomhiar tin fimcionario cspatiol con rl titulo de corregidor. En I564 se justilicaha rstc nomhr.imiento dicirntlo qiir c n "nccrsario provccrse rl corrrgimirnto de Atac:iina por srr CI paso pin la pro\incia dr Cliilr. porqiic no hahicndojitez :illi sc almn liirgo 10s indios (v) ccsn cl p:iso pmi aqiielln provincia" (Tdlrz y Siln. 57-1989). Sin rnihnrgo ;iiinqiir r n 1.574 huho srii;ilcs de qiic la Corona qiierh aholir rstc cargo. rl virrcv Tolcdo considrrd nrccsnrio m;intrncrlo aimqiic rrdiicicndo sir salario. Si1 asirnto cstiivo rn Sin Pcdro de At;icania. dondr solia a vrccs Iiahrr im rscrihano. A difrrrncia d r T x i p a c i . Atarania cra *im Arca niarginnl" drhido it 1;i pohrrim (IC sits rrcursos. sii h!ja drnsid;itl drniogr;ific;i v In ninvor srqiicdad dr sus drsirrtos. Tido rllo him qiic :\tarninn. rn ciimto imidad adtninistr;lth;i. no tuviria mavor importancia y qiir sir tlociimcntnrihn fiirra hastn Iiov iiiiiv rccasn coino l o drst;ic;m nrios ailtorrs (Slartinrr. 3-1983).1.0s articiilos consrllt;tdix rrprodiiccn i m tlocilmciito cm;inado cn dr 10s oficinlrs rralrs dr Potosi :I linnlrs dcl sigh UIII. dondr sr rsprrca qiir niinqiir sc trni;in algiinas \agns noticixs sohrc *que cn la provincia dr htncnma huho cscrihano. alguacil ni;ivor v alcnldr provincial" no rncontrziron fundamrnto qiir apo\aia rst:i notirin \ asi n o hav oficio algimo rsistentr r n dicha provincia" (\lartinei. .53198i). Sin dutln qiir contrihiivd :i ni;intrnrr la prrcencia repaimla c n Atncania. rl tr;ifico qiir sc hacia r n t r r rl piirrto tlr la \I:ig&ilrn:i dr Cohija v Charms. r n rsprci;il Potosi. En 1591 const;i qiic tlrsdr rstr Piicrto sr rn\i;iha prscndo al Alto Prni v q w usaha la \ i n qiic pasnha por Chiii Chiii (S1;irtinrr 5S2-1983). Otro dociimrnto piihlicatlo por Jorgr Hidalgo cn 1983'. sr rrlirrc a In opinidn qiir trnia rl con1ision;ido Dr. JosC ;\gtistin dc ;\rce rn 1787 sohrr rstr trifico citmdo Cohija rra 'la \ia predilrct:i p;im qiiirnes 1i;ician conirrcio drstlr Chilc por la inmedi;ici6n dr 10s piicrtos tlr Copiaph y\';ilpimiso. si1 saliihridad r n coinparacihn con ;\rica v la hcilidad tlrl ti;insporte de car,p ;i Potosi. TnmhiCn p x i 10s prodiictos qiir vrnian drsdr I.ima 10s costos rrsultahan n i i s h+s". A g c q h i dicho Comisionndo qiir r s t r t15lico hahia sido arniinndo por "10s corrrgidorrsal imponrr rrpartos formcoe v d o r r s paxi Ins cargx trrrestrcs qiic no ciihrian 10s precios de costo nccecarios para reponrr Ins millas". En 1804. sc mantcnia In mismn estructun atmqur a h o n rl comcgidor hnhia sido rreniplnzado por im suhdrlcgxdo qiic dcprndin del intrndentr dr Chttqiiisacn tlc aciicrdo al niicvo r6gimen administiativo dr las Intmdencias. El gohiri-no indigrna de 10s rcpartimicntos lo trnin, a sii v w . im gohern;idor ascsor.ido por imi srgimtla.

(7) persona, probableniente "reniiniscencia del sistenia tlualista del cual quiz5 tamhien lo sea la di\isi6n de Raja y :\Ita Atacania". En cada iina de est&%partes residia tino de 10s dos cnratos que csistian en esa zona y cada sirhiinidad tenia, en esa +oca. tin cnraca o cacique ademBs del alcalde (Hidalgo. 31-1978). Dehido a las incidencias politicas qiie presitlieron la creaci6n de la repilhlica de Bolitia. solamente en 18.19. la ;\samhlea de este pais intcnino en la regi6n de Xtacaina. Para ello se crch tin departamento compiiesto de dos provincias: la del Litoral llamada Iinnar. con iin prefccto que residia en el piierto de Cohija constituidn en capital de este Departamento, v la del interior o Atacama ;I carxo de tin siihprefecto. En I868 sc crraron nilens sirhprefectuns siendo en aqiiel ario estahlecida la de Slcjillonrs. tanihicn en el litoral v. despu6s de 1870. la de Caracoles. En 1878. la capital dr la prcfectrira del litoral tiahia sido trasladada a la n u e n ciudad de :\ntofagasta fiintkida oficialmentc el 22 de octubrc de 1868. Esta nuem pohlaci6n hahia esperimcntatlo iin crccimiento niuv fiipido el qne hizo p s i h l e que en 25 de enero de 1872 se conformara la primera mnnicipalidad con el noinhre deJiinta Slunicipal la que sc transform6 en Conscjo Municipal independicnte en enero de 1877. hl tnnsfomiarse en capital del Departamento. p w r o n a dcpender de ella las deni5s provincias las qiie en 1878 eran cinco: Tocopilla. Cilama. Caracoles. :\tacama y Cohija (Cniz. IS-l%?i). El 14 de fehrcro de 1879 sohrevino la ocupaci6n de Antohgasta por el cjercito de Chile. dando iriicio con estc p ~ c ao la Ilamada Y h e m del Pacifico". Ese mismo aiio fue nonihrado el primer gohcrnador chileno para administrar a q i d Departamento el cnal qiied6 fomialmente hajojiirisdicci6n chilena en \irtud del Tratado de T r e p a celehndo entre Chile y Bolivia el 24 de novicmhre de 1884. En virtnd de tal convenio pudo Chile dictar la lev de 12 de julio de 18S8 que constitnv6 la prodncia de hntofagz$ta v establccidos 10s depanamentoc de Tocopilla, Antofapasta v Taltal 10s tres con capitales costeras Con esta divisih administratin. rrsiilt6 qiie 10s pueblos del interior de la provincia quedaron hajo la jnisdicci6n del departamento de Antofapsta. Sin embargo y hajo In presi6n del desnrrollo del mineral de cohrc de Chuquicamata esta situacidn sc modific6 por lev de 31 de octubre de 1924 la que cre6 el Departamento de El Loa que tiivo por capital a la ciiidad de Cnlania (Alnrez. 4-1988).. Actualmente v desde que se inici6 el proceso de regionnliraci6n de Chile en 1974. la proiincia de Antofapsta pas6 a constitnir la Segunda Rcgihn de Chile.. En 1111conocido articulo. Latitaro Siliiez. hacc inia sintcsis de aqiiellos reciirsos del desierto chileno que fileron iisados por dos pnehlos que lo hahitaron a lo largo de. 20.

(8) aprosimadamente once mil arios (Silriez. 571989). Este autor d i n e 10s reciirsos mris sipificativos en nueve gnipos: El primer0 se refiere a la caza. principalmente de herhivorosy roedores, destacando entre ellos 10s camflidos sahajes: i\qialmente se refiere a la recolecci6n de especies vegetales silvestres. A partir de una Ppoca que el autor sitira entre 10s milenios I1 y I a.C. SUI-@ la agrictiltun y la domesticacion y crianza de animales con lo qne se dio passo a la produccion de alimentos y al aiimento sostenido de 10s rendiniientos pciass al iiso de fenilizantes (guano) uaido desde la costa. El segnndtJ p i p 0 esti constituido por 10s r e a i m s marinos para lo cual se requirieron I; ibores de pesqueria de ciena complejidad. S o obstante. !-a en el 111 milenio a.C. :;e inici6 -la conqiiista del mar desde sii esplotaci6n playera. hasta el ..rr-r-+. .L,t,kL&nenes -..A. nCCCDU de alta mar“ merced al tiso de balsas. Ello permitio tanihifn el mejoramiento tfcnico que sipific6 la fahricaci6n de anztielos. arpones. redes y otros instnimentos que permitieron ohtener mavores volilmenes de peces y mariscos. El tercer Lgn~poconiprende 10s reciirsos a p r i o s destacindose. desde el IV milenio a.C.. el cultivo de la papa y la quinua en l.as quehradas -prepiinerias” seqiido niks tarde por la lahranza de la m a n d i m . el maiz. 10s zapallos. aji. porotos y otros que se ctiltictron en 10s dies hajos. .4Pstos. 10s esparioles ariadieron las honalizas en especial las cehollas, ajos. zanahorias y acelgas. incorporando tamhien el cultivo de la alfalfa. pese a que 10s pohladores primitivos \a conocian el 1150 de 10s pastos naturales que se hallahan en 10s fondoz de qitebradas. planicies ’premontarias- y v e p de altura. hasta donde lleclhan a pastar a sus ganados trashumantes. A prop6sito de este recurso. dehemos referirnos al nso. tenencia y derechos que se refieren a la tiern. Se ha destacado que la conqiiista espariola y la labor colonimdora posterior. plante6 para 10s habitantes indigenas de .-\mfrica un prohlema de gran trascendencia. \le refiero a la tenencia de la tiern que. para 10s primitivos hahitantes del continente no podia ser ohjeto de aprovechamiento individual. w i n esto. 10s indigenas del Altiplano. a1 i p a l qiie 10s denikz pueblos precolomhinos. d l o concehian la propiedad comunal de 10s passizales y de la tiena aqicola y esta diferencia con el derecho espariol. derindo del romano. que pridegiaha la propiedad individual de la tiena dedicada a la a*c~iIt~ira. dehi6 Ilemr en lo sucesivo a miiltiples conflictos. Sin emhaqo. en recientes estudios (Bernhardson. 919%) se ha rlccrararln del sirlo~ ss.han aceotado _._l. _._._. n i i r miirhnz a\mar5c. al mcnns ~dcsdt- mrdiados . ~ . ~ las reglas del juego impiiestas por la juridicidad chilena y muchos han tratado de %gitimizar el iisofnicto de siis pastizales ante el Estado Chileno’ realizindose. en a l p n o s casos. una imponante concentraci6n de campos de hierhas y tienas en pocas manos. En ciianto a 10s rectirsos pecuarios. ellos consistieron ftindamentalmente en la . . . . . . . .. ..._. . .. . ganaderia, en especial la eel llama que se inicio nacia el 11 niilenio a.L. tste se ~. ~. ~. ._.. 21. -.-.

(9) constituyci en el recnno tlc mavor importmci;i para la pohlncidn prchispinica y. annqiir el priniitivo pniado file apirentcnicntc tlcspl;v:itlo niis tarde por 10s g n n des y peqiteims hcrhivoros ciiropeos. en In actualitlad parcce qnr ha recuperado 511 n l o r y h;i crecido el intcri.s par sir conscnxci6n. So cahc dnda de que 10s puchlos avniar.is de las actuales rcgiones Prinicn y Scgunda. tiivicron conio acti\idad principal la agriciiltiin y la pnaderia por lo cual 10s rcciirsos agnrios y pccuarios pasaron a ser 10s elenicntos principalcs dcl sistrina ccon6niico de csta cultura Ins cualrs e n n protlncidos en Ian difercntes fajis o tmnios que se cscnlonahan tlestlc 1;i Corclillcr.i v rl :\ltiplano. h;ista la cost;i del mar. 1.0s invrstiprlores del pasatlo prcroloinhino del inundo de 10s Andes Iian drstacadoqnc *la perccpcidn y el conociniiento q i i r rl honihrr antlino atlquiri6 de sin niilltiplcs amhicntes natur.lles a r1nvi.s de milenos- IC perniitici comhinar aqiiclla g ~ i n \xrictlatl de amhicntrs "en tin solo niacrocicrenia rconimiico ( \ I u r a .551973). h t o Ilevh a la sociedad mtlina a crc:ir t i n si~teni;i(IC control simnlrineo de 10s distintos tmnos o pisos creando rl concepro (le ';irchipiCl;igos vrrticalrs" qui' cnfatira el 'control simultineo tlc pisos o 'islas' ccoliqicos" (Ihid.). .\cIcni~~c.tl;ida In "coiiiplrmcnt:iridad" que sc ohcrna entre 10s tlietinros puchlos qne h;ihir;thin cstas regioncs. estc control de tlistintos "pisoc ecolhgicos" podia nianifcstarsr en tin intcrcanihio qne prnnitia ohtener otro tip0 de rrciinos de loc que alpiias coniiinidadcs no tlisponian o Ics eran csc;~sos.Se rr.itaha dr una acti\idad niiiv intensa que coinpromeria a \xst:is ionas y Ins niencioiirs de rrstigos rle 10s sigloc sxi v s x i i asi lo conipnirhan dcstacando la gnn nrictkid tlc protlirctos qiic sr alniacrnah;in en lac ciisas de esas coiniinidndcs..jrri,niniodc \i\ar qne pas6 por Sari Pedro tlc ;\tacama a nicdiados de 1.540 relata que en las c x i s de rsa localitlad stis liahitantcs tcnian uciertosapartatlos peqiicfios y redondos a manen de homos en que tienrn siis coniidxc qiic cs maiz. papas. frijoles v quinoa. alpirroha v chafiar (dc) que tengo dicho del que tan1hii.n hacen iin pistoso hrchaje piin hchcr". Por sii parte :\ntonio \'Lcqiie7 de Espinoza rclataha cn 161s qnc en la niisma localidnd hahia :thnntlnncia de comida que en sit regi6n se cogia "trigo.niair. alpirrobas. papas. iin.s que sirnihr.ln 10s intlios v o t ~ 1 s hncrtxc de 5rholes fnitalcs de Espai~a"(Lapnter. Si-1976). Esta ahinidancia. atlcniis de senir p a n ahastcccr las espetlicioncs niilitares qiic pas;iron por cstas pohlacioncs. permitin, tan1bii.n qne se enxiann productos a otms regioncs conio e n cl caso de las tiems de las @iiehnd;ls hltas dc la actual provincia tlcl I.oa, cultindas con el oljcto de ahastcccr it 'In pohlaci6n niis nnnierosa que ocnpaha el vccino altiplano (sector Lipez. actual Roli\ia)" (;\ldunate. 1-19S6). L'n qiiinto recuno file cl forestal. miicho niLc niinieroso en loc tienipos priniitivos qnc en In actrialidad. y qne consisti6 en hosques de tanianigos de 10s ciialcs se ohtcnian sits n i n a s 'ricas en glucosa- y de chariares cinx harina file nn alimento fundamental en la dicta de In regihn.. 22.

(10) 1'l'Fl3l.OS \Y111SOS I1FI. SOR1 E I ' I I I I . P S 0. Un sesto rcciirso lo constituycn 10s hidricos que fncron usados en 10s ticmpos prchispinicosjuiito con naccr la agricultnra para rcg;ir 10s primeros ciiltivos. En un principio sc regaha por ininidncibn ;nniqiir m i s tarde aprcndicron a reprcsar y a canalizar rl a p a de ricgo. lo qnc prmi ordcnar la distrihucihn mediante tiirnos. Por sn inniensa iniportancia, en 10s pirrafos qiic sigticn nos rrfcrirctnos cstcnsamcntc a cstr rcciirso. El agna 1 x 1 ~ el 1 rcgadio procedc. fiindamentalnicntc. de aqiiclla que se almacena en la cordillera de 10s hntlcs durante 10s mews Ilriviosos de cnero a niai-m. lo qiic ha perniitido a itn iiiitor (Oss:nirihn, 60-1989) dccir qiic est;\ Cordillctx rs "como molino dr :igii:i. dc dondr sc distrihnyc cl ;igna sea hacia cl picmont, sea hacia la pampa del Tmi:irii,qil. Iiaci:i los acniferos costcros. Agna qnc. ohvianicntr. beneficia tanihiCn ipi .xifit al mismo Altiplano rhilcno. ;i 10s oasis en altiira. scan 10s dr Ins cncncas o a 10s que se tlrsliran pnr Ins q n c h d a s intcntando Ilcgar al mismo ocCano". Otros illitores (\'an Krssrl, SI-1985) han cstiniatio que 10s colonizadores eiiropcos realizaron en T;irapici ini:i revolucibn ininrrn mny radical qitc condujo ;I la zona hacia una cconotnki tlc rsportacihn "ccntrada hacia afncr.t"y finidada en la csplotacihn dr r c c ~ ~ r sno o s rcno\ahlrs'sin rrinvrrsionrs r n infracstnictrira agricola" con lo r i d sc \irron afcct:idas I:is siipcrficics rcpdas. Esta tendencia sr ngridizh dniante 10s siglos SIS y ss para rstas comunidades indigenas. dando paso a t i n proccso de suhdesarrollo "galopantcy catwtrbfico" qiic aharcaria toda la ccononiia andina tmdicional. Imitaro Ninirz. en otro tT;ih?jo (Siiticz. .5&198.5), rcciirrda la historia tlr lasagitas del vallc dc enisma. ccrca dr Pic:i y al interior tic Iqiiiqiic. Xlli sc drs;irrollaron lahores a q r i a s dunntr in1 prriodo de mil atios rl cnal tcrniinh en 1921, afio rn qiw CSIC recitrso IC file cspropiatio para ascgunr el agtia potahlc d e la cindad dr Iquiquc. El autor citado. conclnvr que "Frcnte a1 triiinkilisnio nrhano de Iqniqne qiic aspitaha a mavor h i , ~ e n r alcant;trillado , y por qnC no. a 'hosqitrs y .jardines de recrco' ... tal ansia de progrcso dejaha fncm dr accihn a 10s riiralcs del \':ilk y Mantilla" Tcrnmina csprcsando que aqiirl \allc %e mi fCrtil conio crialquicr otro de 10s qne hnjan de la precordillcra al Taniarii,pl. prro ohscnani qiir ahora es inhhspito y el tlcsierto ha avaiiiado sohre 10s vcstigios de casas v ciiltivos. porqiir aqui la vi&i no fur prccisanicnte nn cspcjisnio". En el tnisnio scntido, otro aiitor (Rcrnhardson. 9-198.5) cstndih el irnpacto causado por la dcniacihn de Ias agrias del rio Lmca accihn dcstinada a ohtcncr cncrgia hidroel6ctiica para Arica v SII zona y atinicntar la rapacidad de rc~priiodel cille dc Ampa. Furta del inipicto intrrnacional dr csta nictlida pricsta cn ohia por rl gohicrno de Chile c i i 1964. ella cnush pcrjnicios a la coninnidad ;nmar;i del Altiplano chilcno. Conio dirr rl autor cirado "la niavorki drl ganado en la zona altiplinica utiliza 10s pastos pcrcnncs dr Ian v c p s . cii.n:igas o hofcdales ... Estos.

(11) ,\K\l \ S l I O Itt K\\I(IS. n. dos por el cahiltlo tlc :\rica pnr lo cu:il. en 'LO tlc noviri iin inspector para qiir IC dicl-a m i s c;ihal infnmiacihi~;I Cn tercrr proyecto tlc rrg:idit> en csra zon;i tlnra I . . .. 1. . ... .. -.-.. de Arica. El origrn tlc cstr plan cnian;iha drl in1 al miner.il de Mu;uit;!j;n;i cl cual. p v s r a SII fiinia. Real Eiario. O'Rrirn prrscnth. .... iin. pl;ino qiic ha. .---I. ,-. ,. . .. eanaliz;ici6n dc las :igii:is d r la kigiina de Lirinia "hasra el nxiniicnrn tlc la q i i r h r x h tlc Taiapaci" todo lo cual s c r h hccho iiiediantr la constnicci6n de tlos canalrs. Una vcz rcalizado esto. tlebia construirsr * i i n sistrma rscalon;ido de c n ~ ~ so ~rrprrsas -s en trcs piintos clavcs tlc la qiirb:ad;i" lo q i i c pl;uitcah;i la nrrcsidatl tlc riaslatl;ir ;I la pohlncihn d e esa quchi;id;i Iinsta la painpa Iluga n dcl Tamnrugal tlonde sc consrruiria t i n puchlo para 10s indios que tnhajarian csos rcrrcnns. Con rllo n o s61o sr provreriii de agoa al mincl-.iI tlr I-Iuant+iya. sino que potlrian culti\wsrv producirsc.

(12)

(13) solo hn dcsarticulado la antigua \ids ccon6nlica dc csas redones sino que ha tlaido casi la aniqiiiI;icihn dc Ins primitiias pohlaciones. Como se sahc. en la Primera y Segiinda Regioncs ahrind;i totlo tip0 de rcciirsos mincros. cn especial cl cohrc, la plata y el salitrc. Por cllo dcsde el sigh sw sc inici6 la hiisqiicda y la csplotaci6n dc la plata coino sc him con las ininas tlc Mitantajaya, I.iprz y Caransas. continuando dcspui-s de la Intlcpcndcncia con la csplotaci6n tlcl giinno por cl gohicrno del Pcni y con I n gran mineria dcl salitrr y drl cohre tlcsarrollada durante la dominaci6n cliilena. Todo cllo camhi6 ndicalmcntc las condiciones de vida tlc cstos territorios csigirntlo a 10s pueblos intligcnas tanto SII contrihurihn personal rn honihrcs conio qiiitindolrs algunos clrmcntos para cllos inuy iitalcs conio c n n Ins rcciirsos hidriros. Sohrc el iniport:rnte n i i n c d de Huant~jn\aen las ccrr;inias del purrto de Iqiiiqiie sc 1iahl;i mds ;iclrlantc. En r s t r pirrafo. sblo qiirrcmos nicncion;ir el mineral de Cinrolcs. eerc:ino ii Cilanix, que fur dcscthirrto el 24 d e ni:ii-Lo tlc 1870 y desdc cntnncrs csploc;ido por r:ipit:ilcs. cmprcsarios v ohrrros chilcnos'. El rendiniiento producido por cstc I:.unoso niinrral. rii docc niios. no file infcrior ;I cii;irrnta y sris millonrs de prsos dr cii:ircnt;i y cinco prniqiirq. 1% octavo Irigar ;iparrccn 10% rrciirsos nrcrs;irios prim la construcci6n. Srgitn rl iiiitor cit:ido. cst;i regihn tlisponia e n :ihiind:incia dc cstc tipo dc rlenicntos por lo que. yi en 1'111 niilcnio a.C. ;iparccieron toldcrios ;I I)asr tlr postrs y dcsdc el 111 milcnio a.C. sr cnciientnn rrcintns rirciihrrs constriiitlos con picdms p c g ~ k ~En s. ciianto a las primens ;ildcas li;ihitndas por ;igricultorcs. I;IS invc-stipcioncs scii;il;in que 1i;ihi;i dc divrrsos tipoc dcsdr nniaths h n s t ; ~ctlificios de adohr y trclio dr harro. En eamhio. tlur.intc la i-poco colonid. s r romrn7h :I i i s x Ix picdia cantc;ida, micntias qiic dcspiii.s dr la 1ntlependcnci;iy con cl romirnm de I;IS I;ihorrs niincias del salitrr. comcnih ;I usarsr para 10s c:inip:iincntos. la niatlria ti;iid;t conio lastrc por 10s harcos qiic lIc~ih:in10s productos dr c s x rrgioncs. Finalincntc. el novcno rcctirso que sc citn por 10s ailtorrs cs el cncrgCtico q w , cn 10s ticmpos priinitivos fileron 10s drscchos dr 10s hosqiies, restns vcgctnlrs y orgdnicos coino crnn las hcces de loc cnmdidos. Jlis tarde. Ins Iiornos piro finitlir rnctalcs csigicron rl iiso del carhhn qiic se ohtrnki t;imhiCn dc 10s cscrcnwntns de 10s aniiwilcs; la industria salitrcra, en SII oportrinidad. rsigih eomhustihlcs que cn 1111 principio sc ohtcni;in tlc los cscmos 1)osqiies de In zona. Esto cs lo que 10s llwh hasia In casi cstincihn cnnio fiic rl caso dr Ins t;uiiarugos que tl;ihan SII nomhrc ;I la panipi tlontlc crccian. Sohrc rl pirtirulnr 1111 historiatlor.

(14)

(15) cncontcirsc niictas tecnicas paix ;iimicnt;ir la protlircci6n. En estc scntitln dehen cntcndersc 10s p1;inc.s incaicos pan rompcr estc "recho tlc dcsarrollo" hacicndo clcsccndcr ;igii;is "tlcsdc las cucnc;is andinns in teiiorcs por las quchi-;idas",como sc espresci cn cl p i n a h antcrior al coinentar 10s dams proporcionados por cl kictor Lozano Machuca cn SII ciirra de 1581. Paix 1,aiit;iro Siliiez. cllo "confirma la g n n capacidad crcadoia andina. en t6rininos dc hitscar nuc\as ireas dc pohlamicnto sohrc la base dc nucvas formas dc organizaci6n del ti;ihajo", aiiatliendo "qiic cstanios cn condicioncs tlc probar qiic antes dcl sigh sti 10s ascntamientos atacatnciios hahian sostenitlo 1111 arnplio tlcs;irrollo qiic Ics pcrmiri6 siipcrar 10s lirnitcs aiitirqiiicos y mover siis escctlcntcs a tnv6s dc tcinsxcioncs andinas dcstinadas a provccnc dc alinicntos y hicncs dc statiis c i i iin vastisimo tcrritorio". que cl c.jCrcito tlc Alin;igro. compiicsto por ciiatrocicna c;inticlad muclio mayor de intlios d c scnicio putlicra uficicntcs tlul-antr 1;i cstndia dc dicciocho dias qiic Iiicicron cn Snn Pcdro d c t\rac;inia ;i nicdiatlos d c octuhrc dc 1536 cuantlo rcgrcsaha clcsdc Chilc a1 Pcrii. Lo niisino piido h x c r cl Adclantntlo al Ilcg;ir al pueblo tlc Pic:i cn noviemhrc del rnismo ;iiio nc;impando alli tliir;intc algimos dim (de Rini6n. 65-1953). Pcdro tlc \'nltlivia, ciiatro ;tilos m6s tardc. pcrmancci6 tlos iiicscs cn cl misino piichlo rntrcjunio y agosro d e 1.540 con cicnto cincircnta cspaiiolcs y iinos mil indios de senicio, consipicntlo provisioncs para soporrar la travcsia del dcspoblatlo d c Atacania. Hocicio Innxin ha tntado de cnlculor la pohlari6n total de Tacipad. a la Ilepda tlc 10s cspaimlcs (44-1975). En el tnhajo citatlo. cstudi6 Ias cnconiicndas concctlitl;is entre el cillc de Lluta y cl rio Loa tlctcrmin;intlo la csistcncia dc trcs: In que sc otorg6 a Pcdro Pizarro cn Tacna qiic aharcaha tanihiSri la parte alta de In qiichriida de T a n p c i ; la conccdida ;I Lucas \l;irtincz \'cgazo conipucsta por intlios ascntxlos cn 10s tallcs dc Sama y Loctmihn, Llurn, :\lapa, Tampic%, Caniaroncs y orns i r c m vccinas; y la de Pica y Loa cntrcgacla ;I r\iitlri.s.JirnSncz.El anilisis dc cstos datos, IC permiti6 formir el ciiatlro sicruicntc:. % dcclinaci6n drmosrilica.

(16) El cnrmclita Antonio \'isqiicz dc Espinoza, qiic visit6 csta rcgi6n cn 1618. calculb SII pohlaci6ii alcanzando 10s resdtatlos qiir indica cl ciiadro siguicnte:. ....,...'...\.... ...,.,... .....,...... Scgiin \'illalohos, d i i n n t r cl sigh S\IIlas antiguas cncomicndas d c Tampad qimlaal 10s "trihutos roil sin cncomcndcro y sc iiicorpor.iron a la Corona, la c ~ ~rcparti6 \';ices" en difcrcntcs pcrsonas quicncs cohixhan cstos trihutos mcdiantc conccsionarios qiic liahian rcmatatlo tal dcrccho (43-1979). hl scr disiicltas las cnconiicndas por la rcal &hila tlc 1718, 10s intlios qwd;iron Icgalniciitc lihciados d e las antigiias ohlipcioncs, arinqiic las aiitoridadcs hiiscaron la forma d e iisar sus scnicios adscrihicndo cn 1758 ;I cstos intlios c i i la "mita" con el ohjcto d c que fticnn ocupados en 10s trahajos d e la niitia d c Hiiantajay. Todo csto niotivh qiic cl misrno ario d c 1758 sc hicicra u n a visita y un citipatlron:imicnto qiic din [in total tlc 149 indios trihutarios para 10s vallcs d c Pica, @iiisma-\latilla, Huatacondo. y otros o~lloc.10s cualcs rcprcscntahan iina pohlaci6n d e sctcricntos cinciicnta indios. Prcocupado por las posihlcs irrrgularidadcs d c cstc rcciiciito. cl virrcv Xniat ctispuso [in niicvo cmpadronamicnto que cstiivo a cargo dcl gohrrnador. d c Tarapaci :\ntonio O'Rricn cl qnc sc h i m en 1 i i l . Estas nncva cnumcraci6n din itii rcsiilt;ido total d c ocliocicntos ochrnta y dos naturales hahitando cl \.allc tlc Pica y ancsos. Conio cs d c siiponcr, Estc n o cl'a cl total d e hahitantcs tlc csc vallc y SII tlistrito pi qiic. scgiin 10s lihros pnrroqiiialcs, 10s indigcnas cran ahora solamcntc el 58.33% d e la pohlaci6n total, grupos racialcs (Rcrniiidcz. 9-1981 Esta proporcibn sc niodific6 1111iy poco ciixndo sc coiit6 la pohlaci6n de totlo el partido en T a n p a d . En 1793. al rc;ilizarsc iiti ccriso cn cl virrrinato del Pcril, rcsult6 * para I alapaca u n total ne / . Y I I J aimas d e 10s cilalcs s61o 536 o el 6.76% d c todos 10s hahitantcs c n n de rnza hlanca. micntias qiic 5.406 o cl 68.23%cran indigcnas y 1.200 o el 15,144 fucron calificados como mestizos (Rcrnmiidcz. 91980). Scgiin otns fiicntcs pan cl ario 1812. la pohlaci6n iiidigcna d c T a ~ i p a c iasccndki a 6.088 hahitaritcs (Van Krsscl 791980).. -. 1. -Ann. .. 29.

(17) Dcstlc niedindos del siglo SISaparcce en 10s puchlos indigenas el fcnhmeno dc la drspohlacihn. U n estntlio que l i s 1 ccnsos pcn~anosv chilcnos analiza lo quc ocurri6 con la pohlacihn pcrtcnccicnrc a LIS I-loyisde 'Tanpad ).Aroma entre 1862 y 1970, cstahlccirndo qiic tlc 4.89.5 alm;is qiic csistian en 1862, Cstas hahian h+ido a 3.0.53 cn 1907.2.233 cn 1940 y i i 1.1 13 cn 1970 (G.ictc, 2.bl9i.5). Scgiln l ~ l o r x i o1;iriain. el prriotlo m i s rritiro de cstc dcspohlamicnto se inicih con la rcactivacihn de Ias minas tlc pl;ita dr I4iiantaj;i)a. I<st;ishahi;in sido tlah;+das por 10s encoiiicndcrns tlcsdc la d k i t l a de I540 aiinqiir cstas lahores fiicron niis hicn csporidicas y shlo cn 1748. al crcarsc nn;i coinpailia para intentar SII csplotacihn, sc piisicron niicvanicntc rn ;icti\idad. Los trahajos decrccicron niicv:inirntc cn 1770 pero en 1792 sc opcraha 011;ivcz niis con niayor intensidad. Scgini cl Intcndentc dr csm +oca, en :iqiicll:i min;i trab;!iahan ' h i s dr ciiiitrocicntos Iionihres sin necesitar de m i s gcntr qiir la qnc IC proporcinn;ih;in 10s liig;ircs dcl partitlo tlc Tanpari" (1.ari;iin. 47-1974). L i s liirnas sc niantiivirron diiiantr las primcns dkidas del siglo SIX. ;iiinqiii- p x i rl :iilo 1843 h:iv trstimonios dr qiir rstr minrr.al cstahi casi rotiil'lrl;inirntr ah;intIon;itlo.. A la plata siicrdih cl snlitrr rl cual !a sr rsportabn rn 1830 y qiir contrihnyh m i s q w otrn liirtor al trasrorno tlcniogdfiro tlr 1;i rrgihn tir T x i p : i c i . Srgiln 10s crnsos cfrrtiiados por Chilr. rsa provinria cont:iha en 1885 con 4:i.O86 h;ihir;intc.s, Ins que tlnplicaron tlirz aims niis tartlr ;i89.i.51 Ilcgando rn 1907;I tcnrr 1 10.031; hahirantrs. Sin cmlxirgo. estos d;itos cscondcn cl despnbl;i~nicnto ociirritio en el interior pucsto que cl ainiivnto acclrndci dr liohit;intcs pin In provinria csrd cti rclscihn dirccta con el ;iscntaniicnto cnstcro y el progreso tic la csplotacihn del salitrr En camhio para hicariia. t l i i n n t r la conqnista v ailos postcriorrs. 10s datos pircccn inis diliciles de ralriilar. E:dii;irtio TCllrz v Os\altlo Silva cspliran qnc las cstimacioncs dr pohlacihn Iic*rh:ispor alginos invrstipdorrs v;iri;in drsdr 10s 3.000 a 10s 10.000 hahitantrs pnr In ruA. "niicntras no sc disponga dc padrones confi:ihlcs para 1.535. ningnn;i rstiniacihn pohlnrional pnrtlc srr cicrta" (77-1949). 1.0s posihles cilciilos sr conipliran aiin mis. tirhido a que ;\tacania rrsistih a Ins cspifiolcs tluiantc vcintc largos a i l o a ( 1537-1.557). lo qiic, sin diid;i. desor,ganizh la pohlaci6n de csa zona y r ~ u s 6muctias h j i s entre siis homhrcs de picrra. En ciwito ;i las cncomirntlns tlc Atacama. parccc qiic i.stns tiivicron poca importmicia. 1.0s autorcs mrncionan i i n i i otorgatla por Cristhhal Vara tlr (kstro ;I Fi;iricis co tlc Tapin la qne en 1548 fiic asign;itl;t ;I Prdro y Francisco de I d s a p . En I560 se otorgh o m aJiianVelisqiicz Xltamir.ino quien e n corregidor de .~\tac;im;ien 1566. :\ esta cncomicnda s c incorpolaron. dcspu6s tlc 1.581, 10s indios pvsradorcs de Cohija. 1.0s ;iiitorrs citados aii;idcn qiic la liimilia tlr Fiancisco tlc Agitirrc disfriitalxi de ini:i cnconiicnda de prsradorcs changos siniatla en Morro hlorrno la que ;ifin m;inrcnia ;I prinripios del sigh SVIII. Sin ciiihargn. coli cstas encomiendas sucedi6 lo 30.

(18) mismo qiic con Ias d e T;irap;ici qnc en el siglo siii ya no tcnian cnconicndcro y pcrtcnccian a la Corona ciiyas rcntas las habia otorgatlo a algunos pcrsonajcs a 10s qnc dcscaha prcmiar. 1,i cstincibn tlc Ins cnconiienrkis cn IX8, convirtib a estos iiidios cn jiridicanicntc lihrcs. Antonio Vcl;isqurz de Fspinwm (82-1969) sc rcficrc cn si1 ohm a la provincia de Atacama en la ctial 4 i c c sc cnciientn el primer puchlo qiir cs Toconcc "yndo dc la provincia tlc 10s Lipes" y lucgo San Pedro (sic) dc Chi0 Chio situado a vcintiocho c Chiu Cliiii sc cncontnba Atacama la Icpins del piicrto dc Cohija. A catorcc l c p i ~ de G n n d c (San Pedro dc Arac:ima), Gilama v lncgo el puchlo tlc Toconao. AI pueblo de Atacaina, IC atribnyc 1in;i pohlacih dc 2.047 a h a 5 cntrc trihutaiios. \icjos. nnichachos y mujcrcs dato qiic. conio wrcnios. coincidc con otros cilculos (82-1969). TCllcz y Silva. sin cnihargo da SII opinibn sohrc la dificiiltad de atrihuir c;nititladcs dc pohlacibn a cstc distrito, intrntar ofrcccr nn cilcnlo ;iprosimado dc la pohlacibn d e Atacania. Particndo del nilmcro d c hombres d c gncrra aprcciados por 10s conqiiistadorcs, en cl nionicnto dc la conqiiista csistirian iina pohlaci6n cntrc trcs mil qiiinicntas y cinco mil almas. 131 1.581 10s ciIc~iIostlc Lozano Xlachuca indicahan la csistcncia tlc nnos dos niil atncnmcrios en 10s \;illcs cordillci;inos y cnatrocicntos pcscndorcs de Cohija tlatos que, tlr scr cfcctiws, drhicron rcfcrirsc ;I 1;i pohlacihn total y no ;I trihutarios. En inia visita cfcctuntla en 162.7, sc rcgistraron quinicntos cincricntn y seis trihtitarios cn qiiincc prichlos mis otros ciiarcnta pcsc;tdorcs (que nniltiplicatlos por cinco haccn 2.980 ;ilnias), dato qnc sc aprosima a la pohlaci6n scrial;itla por Loixno Sfachrica para cnarcnta arios mtcs (Tdlcz y Silva 77-1980). Dcsdc fincs tlcl sigh S\IIy dtirantc todo cl siglo S\III;iparcccn datos mis conliahlcs tlchido B 10s nnnicrosos rccncntos tlc pohlacihn contcnidos cn 1;is visitas Ivxll;is por 1..is. .autoridadcs. Hidalgo (351984) comicnz;i sii ;uiilisis afirinintlosc en 10s datos d c la visita d c Atacani;~hccha por rl corrcgidor Alonso d e Esp+ cn l(i8.7 por ordrn del virrcy driqiic tlc I,? kilata. Esplica qiic cn cl iIc;i propianicntc andina ^.At;icama sc tlividki en 'La haja' y 'LA :\Ita' ;\tac;ima". 1-i primcn tenia por c:~hcccrael pnchlo dc Chiri Chiti "qnc agrupaha a 10s pnchlos cstohlrcidos r n la hoya del rio I.oa". En c;umbio 'La h l t a ' sc componia dc " i i n conjunto dr cascrios instalatlos en 10s oasis de a1tiil.a qiic sc uhican al CSIC del S;tl;ir de htacania dondc dcscmhocan 10s cscuilidos rios cndorrcicos del irea" incluyendo a l p n o s pueblos del Salar d e :\tac;una. p;~ratodos 10s ciinlcs 1;i c:ihcccra rst;iha cn San Prdro dc ;\tacaina. Todos cstos puchlos con 1111 total rlc dicciocho cascrios. tcnian 379 indios trihutnrios, cntrc prcscntcs y ;wscntcs',. 31.

(19) 3895 :iIiiias si ~niiltiplicamospor cinco B 10s qnc trihutnn. El niismo autor. en otro ;irticiilo estiidia las incitlcncias d e 10s [xttronrs tlc pohlniniento cn el partitlo de Atac;una destle 15.32 a 1804 (Hitlalgo. 32--1078).Este tr;th;!jo prcscntn 1111rundro del nio\iinicnto tleniogr5ficodc l o g CIIT.IIOS tlc Cliiu Chili y Sail Pedro entre 10s rcferitlos mios qiie rrpl-otlucimos a continuaci6n: 10s cualcs liarinn una pohlaci6n total dc. 1747 I79? I404. 1;i caitla dr la pohl;icihn vrrifirndn c11 1592 la csplica rl niltor ;i travi.s de algunas hiphrrsis rcfrrida a In trashiim;incin dr Ins vrrinos tlc ;iqwllos puchlos ronio p;ircccn intlir;irlo \ w i n s trstimonios sohrr 1;is migracionrs hncia Tucinnin "por la ni;ivor fncilid;id con qiic consipurn si1 siihsistrnrin". Pnra solucionar cstr prohlrnia se propnnia nna rrdistiihiirihii tlr la.; ticrr;is ':iscgii~~nclolcscon rl ii1trri.s tlc I:i Inhmnza para qnc no drsrrtrn nl Tucnmdn o n ntrm paises m i s tlirliosos (romo aliora lo haccn) con pcrjiiicio tlrl i;nno tlc trihutos". I.urgn rl ;nitor s c csticntlc tlrtall;uidn rl motlo dr vivir antlino con tlivi-i-s:is ;ictivid;tdrs simuliinc;is y c o n tlistintns ;irtividndes t;nito c i i Ins :iltiiras conio rii 10s oasis del pirdcmont. En r s t n rrsidr inia hucn;i p;trtr dr I;is tlifiriiltxlrs cnnsignirntrs a i i n cilcnlo mds cs:ictn tlr pnhlacihii paia csto.; pii~~hlos. "Si ~icc~pt~niins qiic la pohlacihn ar;icnnie?~acomp:irti:i con OIIX rrnias niidin;is ini pitrhn tlr pohl;unirnto y de nccrso ;I rcciirsos. niasinii/antlo el iiso s i ~ i i i ~ l t i ~dei rtlivrrsos ~i y :ilcj:idos pisos ccol6gicos, nos ciicnnti:niins coli ;iltcrnativns r 1 1 rl motlo de c:ilciilnr pohl;irionrs tlur;nitc In colonin. Purtlrn siirgir iiicongruencins rntrr niirstix fornia de c;ilcular tradicionnl y In formi mtliii:~. tlc oriprii prrhispinico. tlr h c c r c s t r cilciilo. Tal incoiigrurncia afcctnria rl niimrro dr h;ihitnntcs por nnid;id (.mica y/n politirn, ya.

(20)

(21) Habicndo salitlo tlcsdc el Cuzco ii lincs d c cricro d e aqiicl aiio. Valdivia cruzh el sur del Pcn'i por Arcquipa y Tacna hasta I l c p r a Arica. Dcsdc alli sc iniciaha iiiia ctapa mis d u n , por lo qiic la cspctlicihn sc tlcsvi6 hordc;indo el picdcmont d c la Cortlillcn hacia 10s oasis hahitados qnc cii SII citrso rsistkin. 1 2 primera ctapa tlcl caniino se hizo cntznntlo las 24 lcg~iasqiic hay cntrc Arica y Cotlpa. poblaci6n qiic sc cnciicntn cn la niargcn sur d c la qricbr;ida de Vitor a 1.837 iiictros sobrc cl nivcl dcl inar y dondc podia cncontnrsr tal+ p a n 10s animales. Desdc cste piichlo march6 por ottiu 13 lcgiias hasta ILsqitiiia cascrio que sc Ic\nnta cn la q i i c h r d a d c Gnmaroncs y qiic tatnhiim ofrccc alinicnto y fori:+. LA sigiiicntc joniatla consta d c 18 Icgttas basta Sama cascrio qiic csti a 3.010 nictros d c altitutl cn la qiichr;itl:i del mistno nonihrr y cl qiic t:niihiCn ofrrcc mnntcnimicntos p a n homhrcs y caballos. Destlc Sainia continitaha cl viajc Iiasta Camiria, aldca sitiiatla a 2.340 metros cti la qiichr.itl;i tlc sii nonihrc, y scgiiki hacia Sopi cnscrio ubicado a 2.710 iiictros d c altitiitl, continuando hasla cl casrrio tlc];iitia ;I la misma dtim y qiic sc Icvanta cn Lis cahrcrras tlc la qiirhtxla d c Snsanr y d c la q i i c h d a d e ~\roiiia,con lo cual sc h;thi:iri cuhicrto 3-1 Icgiias dcsdc Satiia. Totlas Cstas -rcpctiinostlisponian tlc ago;i.srnihr.idios y forrxic. l a r i m prnscguia hasta 1;) nldca d c Sipiza a 3.087 iiictros sohrc el nivrl drl niar v a 9 Irguas tlc la ;interior p m x h pcro a 7 dcl sigtiicntc c a s 4 0 qiic ctii C.liustiiiz;isitii;itlo en la partc siipcrior de la quchrxki tlc 0chai;ii.a ii 2.520 mrtros d c alritiitl. X continuaci6ii. cl camino tlcscrntlki ;I P;ichic;i por la q i i c h r d a d c Tarapici ;i 1.590 iiictros y continu;ih;i basta cl pitchlo tlc cste iiltimo nonihrc tlistantc I 6 1cgii;isdestlc Cliusniim. . duda "cl m i s C S ~ C I I S Oy provisto d e cstos Valdivia Ilegh al pitchlo d c T a ~ i p a c isin cascrios" (Silva, 75-19.53) a principios d c :ihril d c I540 con lo cual cotnplct6 casi ciiatro iiicscs d c vi;+ y 366 lcgiim d c ciiniino tlcsdc El Ciizco'. El piichlo de Tampaci cstaha situado a 1.410 inctros d e altitud y a 9 kilhnictros tlc la dcscmhoe;idiira tlc la qiicbtxda dcl mismo nonihrc cii la p t i i p i tlcl Tamarugal y CII esa Cpoca siis habitantcs acababan d c scr cnconicntlados a Luc;is Llartincz \'cgazo. conio sc ha dicho cti el pirnfo S23'. Sii csistcncia conio altlca sc rcmontaha a tiempos lcjanos piicsto que 10s cstudios arqurolhgicos han tlcscirhicrto tin ascnt;iniicnto prcincaico que corrcspondc nl pcriotlo agroalfiircro tardio (siglos s i l l a XVI). Estc priniitivo piichlo hic dcstruido euando sc tmb otro qiic cs el conocido con el nonihrc tlc San Lorcnzo d e T a n p a c i y qiir sc constniyh d u m i t c cl Ilamaclo pcriodo hispanwolonial tcmprano (scgtinth niitad dcl sigh UI). Antrs dc la llcgada tlc 10s cspaiiolcs 10s invcstigxlorcs cstiman qiic la poblacihn dc csta aldca alc;nizaha a m i s d e 500. 34.

(22) hnbitantcs y a,yrepn qric "em el ccntro administrative niis importante en el riirsn infrrinr de la qiichnrki" y habia sitlo controlado por el rcino Pakqje y linalmcntc por Ins incas. En csa +ora, la pohlacihn total tic la q u c h i x h ha sido r:ilriil:ida cn tinos 4.000 hahitantrs distribuiclos en cstc puchlo y c n las qiichr:idas vccinas de C;imiil:l, :\ronxi y la misnin TiimpacC. Esta ahunclante pohlarihn liizo qiie aqiiclla romiinidatl fiicse niis g-r.indr que omis de la zona, alcanzando cl puchlo iiiia stipcrfirie rstimada cn nlgn mfis rlc. .5.500 metros rundndos (Patricio Sitilrz, S9-lSS4). Como vimos y scgiln lo rclicrc el cronista O\icdo, a fines dc 1537 este piichlo Iiahh rcrihido 1:i vizit;i de t\lmagro y SII hucstc. Sin drida que el ,\drlant:ido rcalizh algunos castigos lucgo de cncont~.iren 1;1 vrcina aldca de Pica \:wins rad;ivcrrs dc cspafiolrs nscsin;idos por Ins indigrn;ls. iniri;indo con rllo la conoritla rtap;~de rcprcsioncs. S r iniriaha t;iinhii.n 1111 prriodo dr ramhios que afect6 a la pohlarihn de rstc piwhlo :I t n i z tlr 1;is rrigrnri;is tlrl n w v o cnromcndrro Skirtincz \'rgam qiiicn crhh ni;ino dr Ins pnhl:itlorc.s tlr Xii-npari p a n Ilc\xrlos a ttxhajar c n In rsploteri6n tlc algun:is vct;is de p1x1 en lo qiir niis t;irdr serin 1.1 niincnl dr Huantajava. P a n \'aldivia SII l l ~ ~ g ~ai cds:t ~ r pnhladn srqiido por iinos vrintc cspafiolcs y iinns mil ynaconas v rahillns, signifira1,;i la posihilidnd de dcsc;insar alli dos nicsrs. Ihiiantc cstc tienipo. adcinis. fricron Ilegantlo en gnipns ;I r s t r prrehlo drsdc el Alto Pcni rirntn seis soldatlos :I a r g o tlr distintos rapitmrs. lo qiic signilirh qur \'aldivia putlo aumcntar SII inrngii;iila tropa h n w u n total dr cirnto vcinti castcllanos. Aunqiic \'altlivia rntoncrs sigiiih viajc. el rstahleriniicnto de las cnroinirnt1;is hizo qiir In prcscnria espnilola cn cstc prirhlo liicm pcrniancntr tlcsdr la dCcada de 1540 rlrtcrminando, rntrr otrm COSRS. qw sc siiprrpiisien al antigun trwatlo de la aldc;~ w i n niicva planta ortogonal.rosa q w tlrhih oriirrir a mcdiatlos del sigh SVI. ptirs consta que prcscntaha csta fnrnia en 1571. En csc min. rstaha tarn1~ii.ncn fiinrioncs la tlortrina dr la nucm pohlarihn. y lie 1i;ihian prodtlritlo r;inihios cn SII artivickid cron6miro >:I qiir Ins riiroiiiciidrros la hahian ti;msfnrni;ido en iina romrinitl;itl dr artesanos qiic hhrirah;in r8nt;tros ron Ins ritnlcs provri;ui Ias ncrrsid;idcs de la propia encomienda y de otros ronglomci;idos cslxiilolrs de la rrgihn. Sin rnihnrgn la xtivitlad m i s importante dr Taixpaci srgiih sicndo la agririiltiin.Sc sahc qiic y i en 1.550, cstc piichlo t k h h trihutar 3 . 1 qqiii dr niaiz y hny cvidcnrias dr que t;itnhii.n sc harian criltivos dr cspcrics ciiropcasy que sc niantrnia ;rhundantc ganadn en lor campos dr la quchr:t&i mandindosc*stis produrros agricoIns no s61o ;I Ins mims dr r s ; ~7nn;i sino t;imhiCn hasra Potosi (Pntnrio Sfiilrz, 59-1981). Otro autnr. resiniir niuv hicn Ins frirrtrs r:inihios ;I q w rstiivn sotnctida cn el piglo SVI la ticrra ngrirola tlr cstas qiirhi:tdns y owis. dcstarando rl t r h s i t o dcstlr "la vi+i 3.5.

(23) ticrta cornunitaria contlucida por 10s sciiorcs loc;ilcs, a la finca familiar curopca, cn donde sc gcsu la incorporaci6n cainpesina local en calidad de ohm de mano protcgida por un patcrnalisnio singiilar”. Yagrcg:“que la “oricntaci6n d e 10s \alles quc rstnhan al scnicio tlc la alimcntaci6n de iina densa nixsa canipcsina, con siiclos ciilti\:idos por intercars propios. pasa ;a scr ahora 1111 Brca dc csplotacihn para aeiimiilar riqiimi curopea tlc cortc mcrcantil. Qiicncs sc incorpofiiron al sistcma sohrcvivieron h?jo 10s niievos itlcalcs dc la socictlad dorninantc (Laiitaro Siiiicz,. --. 3 4-19S9).. Conio ci:i clr csperar. csta situacihn dio origcn ii iina niicix estriictiiiii social a cuya cahcra sc colocaron iiniis pocas fiimilias de I.aigambre hispinica. Estas familias propictarias, pusicron la agricii1tiii;i tlc la qiiehr.id:i al scnicio de la niineria niantcniCndosc cstc piichlo conio iin foco politico y ci11ti11;iI hacia el cu;il “converge la p d u ; t l y cfectiw aciimuI;icihn de rapitalcs en uno tlr 10s estrcinos niBs ni;irginalcs dcl virrrinato”. I 3 a cstructu1;i. atlcniBs. tlio inicio a la rsploracibn intcnsi\a c insrionA dc 10s rcciirsos tlr la mn;i r.idicBndosr en esta +oca rl comirnzo de la tala irrxional tlc Ins hosqurs de tam;ii-rigosy otras csprcics qiic antes c r m niiw niinicrosas. Esta situ;icihn ciilminb hacia el siglo uiiI ciiando la mitad tlc la poblaci6n indigcna hahia cniigi:~tI~i:I la vcrtirntc tiiciini;in;i coino resilltatlo tlc 1;i tlcsintcgixci6n dc Ias comiinitladrs locales. Prro j i n t o ;I csto. 10s camhios del paiqjc, la aparici6n de nurvos ciiltivos. cl crccimicnto de In ganxlcria, totlo rllo cstiiniilado por la introducci6n de niicras trcnologias. h;ihia motlificado rxtlicalmcntc las cstructiirzis sociales y econhniicas tlrl purhlo rlr Tarapacd. Dcsde li69, este purhlo pas0 ;iscr la capital ;itlministmti\;i tlc la niicw provincia de Tarapa~i.car;icter qiic c o n s r i ~ hh:rsta 1880 cuantlo 1:is ;iutorid;idcs chilcnas hicicron dc Iqiiiqiic rl ccntro politico. atlministr.ltivoy cconhniico de csta Provincia. Con cllo sc m;irc;iba el \iolcnto camhio de oiicnt;ici6n que iba a tcncr no shlo cl futuro rcon6mico tlr 10s piiel)los tlcl interior sino SII drstino, piicsto qiie al privilc giarsc la rsplotncidn mincn y la oricntacihn tlr I;i protlucci6n hacia Ias ncccsidadcs d c I;is gmides potrncins miintlialcs, 10s prqiiriios piiehlos de las qiiehiadas y del altiplano pasaban ;I no tcncr ningina importancia tlcntro dr las acti\itl;rtlcs vitalcs de dicha Provincia. Distinto pudo scr cl destino de cstos pucblos en 10s cicn aiios tianscitrridos entre la crcacihn de la Provincia por la autoridad colonial cspaiiola y la pCrdida por el Pcrii de estos ricos tcrritorios cn 18SO. Como ><I sc ha diclio, cn esa +oca, esistii, iina “Clitc”hispano-pcniana con fiicrtc gn\.itaciOn en la \ids ccon6mica local ya que al producirse la indcprndcncia d e aqiicl p i s a principios del siglo SIX las faniilias t;inpaqiiciias hnhian l o p d o consolidar tin statiis ccon6mico que Irs permith srr agriciiltons. ininens c incluso enipresarias. “Un niicvo modclo de cniprcsa define una ment;ilidad citatlina de pioneros industriales. con rcsidencia estahlc cn lasvicjas.

(24) aldeas espaholas...En cl a60 1809 el Csito de la venta de pblvon 10s pone en contact0 con mercados curopeos y 10s vicjos capitalcs dc la plata sc rcagilizan considcrablemcntc. Es cl tiempo en que 10s esperimcntos qiiimicos ti:nisforniaii a1 nitrato cn salitrc y se cstablece iina verdadcra conqiiista por las pampas ccrcmias" (Lautaro SfiiIez, 5719S9). La ctapa final parece scrla que sobreviene a miz de la conqiiist;! chilrna9yel inicio drl aiige salitrcro. Segt'm el mismo autor esto protlnjo la "consolidacibn d e la alta productividad de las fincas (si.,alfalfa) y a SII vcz un proceso migratorio que captur6 la inano dc o b n \dlcstcra y altiplinica intensificintlose el deterioro de la aka divcrsid;id de 10s recnrsos ag'.;irios". Yconcluye que "en cl siglo SIX el flujo emigratorio que provicnc de lor s i g h anteriorcs, KI a gencnr pi5cticamente pucblos scmiahandonados y g n n d r s finc;is de alfalfas ;icorrlc A flujo dcl gxnado vaciino y ninlnr". No ohstantc. hay que regrcsar ii Valrlivia y a I;is \iscicitudes de sn espetlicibn. Sigiiicndo el camino tlcstle cl piichlo tlr Tarapac5. loa conquistadores tlc Chile partieron a principios tlc.jiinio de I.540 riimho a si1 tlrstino rccorricndo las 22 Icguas que scpixban ii estr puchlo tlcl oasis de Pica siriiatlo a 1.300in dc altitud cn el horde de la pnnpa tlcl Tainarug;iI. Esta pohlacibn, establrcida por 10s cspai~olcs.sinib de asiento a1 tcnicnte de corregitlor antes de la srpwacihn d e 10s coi-regimicntos de Arica y T a n p a c i y ha nicrecido import;intes estudios e invcsti,qiciones (Oscar Dermildez. 8-1980). Imttaro Ninicz. por si1 parte, ha piihlicatlo 1111 profinitlo y a la vel eniorivo articulo ;II cual ya nos hemos refcrido a prop6sito tlc 10s reciirsos hidricos dc la zona.Este autor esplica qiic d u n n t e 10s cinco siglos antcriores ii la conqiiista hispinica, "divcrsos ascntainicntos preincaicos del Il;nn;ido complejo Pica-Tampaci sc distribuyeron por 10s bordcs altos conio peqiiciias ddeas". Esta poblaci6n realizb ohms d e irrigacibn "dando origen a Ias cliacrx originalcs. cn espccial c n 10s trrrenos bi+s y ainplios entre Matilla y el \'allc". El alto rendimiento d e cstos cultivos producia 1111escetlentc aliincntario que las canvanas d e Ilanias tnsl;itl;iban tanto cn direccibn a1 litonl como hacia el altiplano (.5&1980). Lucgo d e la conqiiisra espafioln, el rf+ncn de cncomicntla pcrmitib detcctar "la potencialidad d e esos oasis" por lo qiic no tard6 e n implantarse sblidamcntc la dorninacibn cconbinica d e la zona dcsarrollindose 10s primcros vihedos que pronto serian coracrcristicos en Pica y e n sn vccina Matilla y cuya protluccibn sc Ile\aria. conio ;intaiio lo habia sido el niaiz. hasta el litolxl y hasta el altiplano. Habia gente.

(25) en el sigh XIS que ailn rccorkiha el csplcndor del sigh w t i i cirando 10s vinos cran Ilc\xdos hasta “Potosi,Arcquip. Lipez. Hri;int;\jnyi, Chiu Chin, Copiap6 y Cohija”. Toda\ia cn el sigh SIX “estos oasis prcsent;ihan nna alta productividad de pii-ras, I i i ~ ~ c i a~s a , n x l oguayahos, ~, pacaycs y vcrdrnas” y nadir podia ncgar “qiic cste \:ilk, sometitlo a tccnologias tiadicionalcs. h;ihia alcanzado nna cspcctante sitriaci6n a nivcl de conicrcializaciBn, dcntro tlcl rcsto de 10s \ d e s drl tlcsicrto chilcno” (Siltirz. .5&1985). A prophsito dr cstc progrcso agricola, h a y que niencionnr la importancia qnc para csta pohlacihn tiivo el gii;ino que se rstnia en la costa y se sahe qiic en cl sigh svitt 10s hahit;uitcs del interior h;\jahan ;I la ish de Iqiiiquc a hitscarlo tlcsdc ”Im pro\incias de hrica, Carangas. Lipez y htac;ima” ii fin tie mejorar la prodnctividad rIc LIS ticrras (6scar ~criiiiidcz.SIWO). Dcsdc Pirn, la cxpcdirihn conqnistndota conrinii6 Iiacia el snr pasando por la bora de la qiichrada de <h;itacondo.a 22 Icguas del piichlo anterior y a 1 sohrc el nivcl del mar lngar qnc 110 c ~ r r c cdc cstutlios !a que las niinas dr Guatacondo han sitlo an;iliz;idas por Rrrniildcz (8-1980) ~iiientt;is qiic SII acrividad agricola lo ha sido en i i n articulo dr Pcdm Giicrra (28-1975). En cstc liigar sc cnciicntn Tanicntica tlontlc Valdivia drscnhri6 nn porn y desdc nqiii rl mismo conquistador envi6 a itno tlc SII capit;nics ;I la rrgiOn dr Porco en el A l t o Peril rn husm tlc nucvos rcfiicnos p x i aiimcntar SII tod;ivia pcqnetia coliunna cspcdicionaria. Sigiiicndo adclmte, 10s conqitistndorcs rnrzaron 23 Icgias de inia pampa cst(.ril y salitrosa hasta Ilcgar al iio l.oa ciivas ;igit;is salatlas apcnas siiww para la hehida de 10s animalcs. Alli esistr un casrrio prqiictio pcro que sc c-ncontraha dcshahitado. motivo por el ciial la cspcdici6ti rontin116viaic hasta el oasis tlr Cnlania uhicado 4 1 Ic,qias ni5s ;idelante. \’aldivia no sc dctrivo en cstc I n p r sino que march6 tod dirccciBn al orientc Ilcg;indo a Chiu Cliiu. lugar que 10s rastell;lnos h;nitizaron con el nomhrc de Atacarna la Cliica o la Raja. Este nomhrc. a prinicra vist;~pirccr cqitivocado )?‘ que Chiu Chin, roil siis 2.520 metros sohrc cl nivel del niar est6 m5s alto q i i c San Pedro de Atac;imn llamado Atacama la Gnnde o la Aha, el crial est5 a 2.436 nirtros. Esto sc drhrrin. se,yin Hidalgo. a qnc el puchlo de Chiu Chin cstaha constituido en In cahcccix dc 10s dcmis pirchlos qnc csistian jiinto al n o I.oa hasta el niar. inclnido el pncrto de Cohija. En canihio, San Pedro dc Atacama. encahczahn -iin cot~jnntodr cascrios instalados en 10s oasis dr altiiia qiic sc nhican nl cstc drl Salar tlc Atacama dondc dcsemhocan 10s cscn5lidos tios cndorrcicos dcl5rc;i” (Hidalgo. 34-1084). Pedro dc Valdivia. ;ntnqiic acamp6 en Chiu Chiu. sc dirigi6 casi de inmcdiato a San Pedro de Atacatiia qiic se enconrialxi 30 Icgnas tlist;uitc de In prinicix. .Mi s r cncontr6 con la agndahle sorprcsa de qitc lo cspetxha en estc puehlo, clcsdc hacia dos nicscs. el capit5n Fiancisco de Agnirrr con vcinticinco hombres entre 10s males 38.

(26) cstaban algunos quc m5s tarde sc harian ilustrcs en la conquista d e Chilc. Durantc cstn cspcra, r l p i r r c , habia tcnido algunos cncncntros con 10s indigcnas, d c lo que danios cncnta cn pirixfo apartc. y habia logrado dominar a 10s sublcvados lo qiic le pcrniitib rcunir abundantcs alimcntos. Totlas cstas noticias conipcnsaron en partc 10s sinsaborcs d c \’nldivia causados por 10s intcntos d e algunos d c sns compaficros d c traicionarlc conio lo ha rclatado la historia d e csta cspcclici0n. Dcbiclo a csto, y a Ias fatigas d c le dificil travcsia cntrc 10s pucblos tlc Pica y Atacania, \’altlivia dccidib drscfinsar otros dos nicscs en Atacaina la Cianclc por lo qnc SII cstatlia cn cstos parajcs sc prolong6 hasta cl dia 1.5 tlc agosto fccha cn qnc dicron comicnzo a la pcnosa y d11r.l travcsia d c las 132 lcguas tlc aridez t o t a l qnc coniponcn cl llamado “Dcspoblatlo d c Atacama” quc sc csticndc cntrc Toconao y Copiap6. Pcro cstc capitdo no pcrtcnccc a niiestro propbsito por lo qiic cn csta oportiuiidatl s6lo nos dcdicarcnios a la dcscripcicin histhrica d e 10s tlos grandcs poblados d e i2tac;niia. Como )TIlicmos sugcritlo. las aldcas indigcnas d c t\t;icama sc agrupaban en dos unidatlcs gcog~ific;wq w . tlurantc la dominaciOn cspaiiola, fucron rcconocidas conio suhunidaclcs politicas. Lit prinicn cstaba cncabcz;tda por Chin Chiu o San Francisco d e Chiu Cliiu o k u m a 1;i Chica o Atacama la Raja, c incluia 10s pucblos d c la lioyi dcl rio Loa en cspccial 10s d c Caspana. Ayquina, Calama. cl pucrto d e Cobija y cl asicnto d c Conchi, cstc illtimo a1 nortc d e Chili Chiu (Hidalgo. 31-1978 agrcgar Toroncc. pucblo mu? mcncionado por ntc cstudi;ido porJosi. Luis Martinez en mi intcrc-. s mrncionan :I Chiu Chiu. El carniclita Antonio \’;isqncz d c kspnioza a pnncipios tlcl siglo xvil, c a y i t l o en algunas incsactitndcs, hablnha del “pueblo d e San Pcdro clc Cliio Chi0 que rcdujo el capitin Pcdro tharcz Holgitin” el ciiiil distaba 2s lcgiias dcl pitcrto de Cobija (82-1969). Scp-ni 10s invcstigadorcs, prcscntaba nna niavor lictcrogcncidnd criltiinl que San Pcdro d e Atacama lo ciral sc manifcsth cn niuclias tlc Ins car.lctcristicras Iiisthricas que difcrcnciaron entonccs a Chin Chiu d e San Pctlro d c ;\tacama, algunas d c las cualcs han sido cstndiadas por la bibliografia qiic licmos usado. Una d e cstas canctcristicas difcrcncias cs la colonizacih d c algiinos pucblos hcclias dcsdc el Altiplano conio ocurri6 con Toconcc. Otro cn la niultiplicitlad clc lcnguas qnc sits habitantcs hablaban \aqiic docnnicntos tlc 16S3 haccn tlcducir qnc 10s \xroncs d c csc p u c l h hablaban cinco idiomas (Cunza qiic cra la Icngun materna, qucchua, aymai;i, castcllano y la Icngita d e la costa), niicntix que las mujcrcs sdlo 1iableI~;uilas lcngnas autbctonas. LTrcvisita hccha por el corrcgitlor tlc Xtacama )\Ionso d c Espcjo, por ordcn dcl virrcy duqiic d e LA Palata cn cl afio rccii.n citado, agrcgaha que rltacama la Bcja “cs cn si infnictuosa y no ticnc ticrl-as pan scnibnr mis q w la r i b c n d c t i n cstcro” por lo cital 10s indios sc manticncn “con las niulas. 39.

(27) por scr todos arrieros (dcbido a que), el estero dicho Ics olrccc alginos pastos, cn qiic las tiencn" (I-litialgo 34-1984). Parccc qiic aqiii rcsidiris la csplicaci6n dc la Iiahilidad lingiiistica de los honibres de Chili Cliiu \il oite sit Drofcsi6n Ics csicia C S I R ~. cn contacto con las pescadorcs de Cohij El propio corregidor cn 1692 para transp Xlacanl;i"'. S c g h JosS Luis Slartinci. dehido a In niovilidad qnc prcscntahan 10s piichlos atacaincnos, Sstos migiahan al Alto P e r k pero t;inihiSn 1lcg;ib;m migmntcs dcsdc Lipcz. C11arc:isy otros sitios. 1.0s indios liprz cn Atac;ini;i In Raja conccntrakin dumntc cl siglo S\II r n Calami y Chin Chiu, Ingarcs tlrstlc 10s rii;ilcs podrian haher tenido una ricrta prticipici6n en la contlucci6n de canvanas hacia Potosi. Charcas y otros luprrs". Agrrga qiir t;inibiCn cstahan prcsrntcs cn Ayqnina y Caspana crntros ;igricol;is dr import;incia y qiir scgiin 10s lihros dr ni;itrimonio y haritizo del sigh xvn, ;ip;irccian lipcz rn Inacnliri y Toconcc "que a1 parccrr hincionahan conio cstanrias p n : i d r ~ i salt;a. con p t o s pcrm;iincntcsy por lo tanto, con la posihilidad dr sostcncr los rrhafios dur.intc el invierno o en las Spocas de scqiiia (].I.. Martinez, .i2-1988).. Pocos ;nios m6s tarde, a fines tic liO6 y principios del ;nio sigiiicntc. iin comercinntc IiancCs hizo i i n viajr tlesdr Cohija hasta Chin Chiu para convcrsar con cl corrcgitlor. drjindo intcrrs;iiitcs drtallcs de Ias c;iractcristicas y el cstado de 10s. -..-. l.l,.". ^.._..,.",......,.. .I. 1 ..-,.,.A,.. *. ..... .'...,..._ .-.,=:-. ..,.. I-.*..,l... ",... ...... "I.-... A-t-.ll-r. 11 alli. 1nc tlrscrihe cstc priehlo ticnr intcrCs y comienz;i csprcsantlo qiic sc g n n villorrio indigcna" cahcza de p;irroqiii;i y a ocho Icgii;is d r o situado a 2.270 nictros tic altititd. 13 conicrciantc calciila que csta ..... A:,. I-,. ,IA.. :e,. r,.rl..r '. I...:-- ., I. -'... >. ...... ..... ,... ,.,... ..... r..C..C. ...-.

(28) cinco pies dr anclio (1 m 1 1 cm. a I i n 40 em). El viqjcro agrcgaba que todo el villorrio cstaha "rodc;ido de miirallas construitlas dc tiena. con ahcrtiir;is pr6ximas las imas de Ias o t i x p a n Ianzar las flcchas". Tcrniinaba dicicndo qiic "totlos 10s iniiros dc la ciiidiid estdn construidos dc mimcra qiir 110 hay uti solo lugar que no piicd;~scr tloininado por otro" (Reginc Pcrnoutl, 63-1960). A fines del mismo siglo. cn 1237, CI gohemador intcrino de Potosi Pedro Viccntc C h i r t c y Dorningnrz cscrihi6 tin proyccto sobrc canihios en la tlelimitaci6n atlminis tratiw tlc cs;i rcgi6n. cn rl ciinl proporciona un;i tlcscripci6n dcl partido de At;icama. Esprcsa qiic el distiito de ;\t;ic;un;i la B;+ comprcndc seis pucblos con 521 pcrsonas en total y cstd hni;itlo p o i cl rio Loa :iI ciral dcnomina Mifio por cl cerro dondc iiacc, ;iniiqiic rcconocr qiic 10s tcrrciios dc C l h Chiu 'ho son tan pingiics como Ion dc htacama la ;\Ita". Estr rio, al Ilcgar a Calama. sc tlividia cii dos biazos qiic Ibrmaban I I ~ e B i h a g a dcjimcos dondr sc ponia al p i a d o a "engorckir p:ira giasa".Rcitci:iba cl gohcrn;idor q i i c e11 Cliiii Cliiu, a pcsar dr algimos alfilfarcs y chacfirs, sc vcia agriciiltnra" niicntfiis qiic a i C;il;ima Iiabia "sicmbix crccidas dc niaiz con qiic comercian con 10s mol-;idorcs dr Lipw. Taixpacd y Pica" (Documcntos, 211974). Dcsdc estos comicnzos tiin modcstos. la pohlaci6n de Calama comcnzh a desarroll:irsc como la m i s importnntr de la rcgibn p i x trrminar cclipsando a las dos t\t;icamns. 1;i G ~ i n d cy la Chica. Est21 ciudad. a lines del sigh SYIII y sobrc totlo tlii~uitc cl siglo SIS.sc constiruv6 en 1111 ccntro comcrcial redistrihuidor mup importantc y, ;i la vcz. en 1111 nilclco agricoln cnyas finc;u estaban e11 manos de fiimilias qiir tcrminaroii cnriqucciCndosc. DcspnCs de la Intlcpcndcncia, sc convirti6 e111111 cciitro intcrmrtlio dc la via comcrci;il que surtia rl interior de la rcpiihlica de Bolivia y "dondc. puctlc tlccirsr. sc ;iImaccn;ihan Ias mcrc;idcri;is que iban tlestinadas a rsas rcgioncs". [;is casas import;irloras cnviahan tlcstlc alli 10s productos tiaidos dcsdc cl cstcrior a Potosi. Chitqiiisnc;i y Tarija, Coclmhamha y Santa Cruz, y a 10s ccntros mincros d e mayor import:iiici;i (Isaac hrcc. 5-1930). Entre 10s \winos importnntcs de rstc piichlo, el mitor que citnmos rcciicrda ;lJosi. Ccrruti tlc nacionalid;id italiana :I Edunrdo ;\h;iroa a Rcii,jaminAlmontc, \lanucl y FClis Hoyos ;I 10s onc iiosotros afiatliremos a Guillcrmo Slathews tic nacionalitkid inglcsa. "totlos vccinos prcstigiosos y dgunos intlusrrialcs ;vzndalados' (Ihid). Con cstos atlclantos, cl gohicrno tlc Bolivia dccidi6 m;iiiteiicr alli tin CII( "Columna Rallividn" ;I lo qnc avcg6 una intcndrnq Cuando el 23 dc niano dc 1859. cl oasis dc Cal chilcnns, la nncicnte pohlaci6n tlc Calama ya most tlatl. Sue activid;idcs rcoii6micas 110 s61o cstahan cc comcrcio, sino que t;imbiCn comrnzahaii il oricnta ya csistia junto a la ciudad 1111 cstahlccimicnto. ciiiitro a. oca.

(29) bcncficiar 10s que procedian de 10s mincides \winos. En 1886, sictc afios dcsp1ii.s dc la octipacihn chilcna, qiicdh unida por fcrrocarril a Antofiigasta y para ese cntoncrs Ins niic\m aritoridatles hahian dotado B csta poblacihn de oficinas de rrgistro civil, corrco y tclCgrxfo. Rcspecto dc Atacama la G n n d c o S i n P dan cn que sc tl.at;iba dc im oasis de tiel ...ti Espinom. tanto en Sin Pedro conio en Tot......,,, has, papas, w a s qiic sicinhixi 10s indios y otms huertas dc 51.holesfrritalcs dc I<sparia y (le la tieria: (82-1969). Srgini 10s invcstigadorcs, .At;icnma la :\Ita, "cncabez;id;i 1 ma" era iina realidad compiiesta por mnclios casci-ios "in,..,,,.,,,, Iljn ,l.znlD altura qrir sc ithican al este del S;ilar dc Atacama" (Hidalgo. 34-1984).Estos caserios, que a h sithsisten ri:m los ayllos de Condr lhqiir, Srqiiitrir, Collo, Vetere, Solcor, y 10s purhlos tlr Toconao, Soucor, Socaire, Peync y Susqiiiz (Hidalgo, 31-1978). Segiln el mismo atitor, r\t;ic;uii:i I n Aka inclitia algunos pueblos "ubicados cn cl Bmhito tlr lo que boy c s la pima Argentina. talrs coino Susqurs e Incahriasi a tr2vi.s de 10s c u d r s se podia concct;ir con Salta yJi+iy y dcsdc alii con 10s hosqiiesorientalcs del Chaco y "SII codiriada prodriccihn tropical". Por la \asredad del tcrritorio, la licterogrnridad tlc 10s suelos % irrrgu1arid;id de Ion rcciirsos hidricos y la importancia dr 10s algarrohos qiic ciimplian tin papel importante en la dicta y Iiibitos criltuixles at;icamerios. sc favorrcih la dispersibn y dificrdth la conccntncihn dcmogi-ifica" (Hidalgo. 341984). Por lo tanto y de aciierdo a l o r e c i h rspiiesto, ciiando sc hahla de Xtacama la Alta hay referencia a todos Ins purhlos qiic componkin SII distrito. rcscn6ndosc el nomhrc de San Prtlro tlc htncama o Atacama la G n n d c para cl pitchlo niismo qne hacia cahcceia de estc distrito. En 15.57, cl coi-regidorJum \'clisquez :\ltaniirano fiindd iin niievo puehlo al que sc IIamh Toconao y file crcado p a n ascgunr cl trinsito p a n los\i?jrros y mcrcadcres qiic \i;!jahan drstlc Chile hacia las ciutlades drl Alto Peril scgiln e\idcncia documental qiic indica Jorge Hidalgo (JS-1981). S o obstante, todavia cn 1590 csta scgiiridad no se 1iahi;i alcanzado por lo que el licrnciado Cepcda. nomhr;tdo ciim doctrincro de htacama. "rcconiendaha canihiar 10s dos cncoiiienderos de Atacania por u n n h i e r o mayor de pohlatlores rspafioles entre~indolcsveintc' indios coiiio yanaconas a cada tino p a n ascgunr si1 conversihn y la scgiiridad del ti;insito a Chile" (Hidalgo 341984). A esta gticrm intcnnitcntc piicde dchcrsc el fcnhmeno de la despohlaci6n de esta localidart, frnhnieno qur. t i n siglo mBs tardr. destncaba cl coi-rcgidor Espcjo s e p h sc informa m i s ;itlclantr. Esta dcspohlacihn. podiia ser tam1~ii.nla causa tic que se dilatan cl tiasl;ido de las aiitoritladcs espiriolas dcsdc Toconao a San Pedro de .lc ,,.<,,.L.L...l.. L..li.,.. ....-l.L. 42.

(30) Atacania, tnslado que no sabcnios cuindo sc hizo. S61o se ha averipiado que dunntc cl siglo SVIIy partc dcl s\w.la actual San Pctlro de Atacama no tcnia "forma de pueblo. y las casas cstin saltcadas conio islcrias, con gixndcs trcchos despoblados" (bid.). Esta cstriictun urbana, tan singular. era atribuida. conio si cstuvii.nmos en 1111circulo vicioso, al liccho de qtic 10s ayllos dc si1 distrio sc enconriaban parcialmente abandonados por siis hahitantcs. Scgiin la revisita del corregidor Alonso dc Espcjo cn 1683, 10s aiisentcs qiic pagaban tasa cran m y numerosos, casi cl 60% por lo quc el nilmero dc intlividiios y laniilias "qncvivian permancntcnicntc fiien dc Atacama csprcsado cn la terminologh del modelo vertical. plantca cl contnscntido de que la cabcccra politica, cl niicleo, cia dcmogr;ificanicntc niis di.bil quc la pcrifcria" (Itlid.). El corrcgidor indicaba qiic cn Atacama la GI-andc y dcmis pueblos "sobtxii ticrras cn qui. sembnr aiunquc a fucrza (le bnzos, y son tan pocos 10s intlios quc siembran qiic cscasariicntc sc sustcntaii porqiic 10s ayllos cstin tlcspol~lados".Agrcgalxi quc. dcbido a qiic 10s indios nl '*notcncr cn csta provincia cn qui. potler conscguir el cntero de siis tasas" sc il>ana o t n s provincias wcinas dontlc habia ingcnios a ;ilquilarse y alli qwdaban atrapados por las dciidas contr.iid;ls con siis niicvos patrones mincros y haccnd;idos. El corregidor Espejo, sin cmhargo, ari;idc quc habia algtinos indigenas quc sc encontinban cn Tucuniin v Lipcz "por la comotlitlad dc 10s pastos para stis ganxlos". El investigador al ciial seguinios, acomptria rvitlcncias documcnralcs de atacanicrios tiabajando en ingcnios dc Liipcz >acn 1643 (I-iiclalgo. 34-198-1). Esta sitiiacibn sc niodificcia partir de 1770 cuando llcg6 provisto dcl cargo dc .. corrcgiaor i i n niicvo runcionario qiic se Ilamaba Francisco tlc Arguiiiiniz. Dccitlido a modificar esta situacibn emprcntlib divcrsas obias dc adclanto c n u e las cualcs sc encontrb la fiindacibn de trcs csciiel;ts "qw pucdcn L C calificaclas ~ de etnocidias". .A la vcz, y "alteiando 10s IiAbitos trxlicionales atacamcrios qiic scgiin sit cleclaincibn y la de testigos virian dispcrsos, sin pohlacibn Iija, con grain movilidad. propia de tin piicblo de pastores y agriciiltorcs" oblig6 ;I totla 1;; i pohhci6n a instalarse agrupados en San Pcdro. Por lo tanto, trazb calks tiradas a cordcl junto a la iglesia, clando a cada indio dicz \xms en cuadro p a n que instalaran alli siis nnclios. Conio por esa L -.-c-.. "-.I..^I t X -..:-.:.. -J:C-:- J--CI)VC;~. CII J;UI I-CUIV WIU CXISLM t t l t CUIIICIU UWKIC rcsidia cl correKidor y es el qiic la tixdicibn llama "casa cle Pcdro dc \'aldivia", cl corregidor liizo lcvintar otros edificios cntrc 10s cuales sc cnciicnti;in las casas dcl Cabiltlo qiw dicho c,onegirlor, scgiln cl atitor quc seguimos. "las liizo cclificar para giiardar scmillas cor1 las cualcs ... . " ,... "" ailxiliar a 10s inrligcnas en tiempos ac escasez (tiinalgo. m-~:ca~). Pcdro Vicentc Carictc y Dominqicz, >x citado, cscribicndo e n Potosi cn 1787, rcficrc que t m t o San Pcdro conio Ins poblacioncs que dcpcnden dc clla sc componian de 2.936 indigcnas, todos 10s cu;ilcs viven "sin comodidatlcs ni policki". Xgreplra que en cse afio cl pticblo dc Sin Pedro no tenia "forma dc pueblo y las casas r. .. _ ^ ^ ^. .. .I. ... ._".\.

(31) cstaban dispcrsas conio islas con gnndcs trcchos dcspohlados" (Dociiincntos, 211954) lo ciial nos compriicba qiic las disposiciones urbanisticas dcl corregidor Arguminiz iio liabiaii tcnido m;iyor efccto liasta ciitoiiccs. 1.111 1854, San Pedro dc i\tacam;i fuc visitada pot- Rodulfo Philippi qiiicn consign6 sits iniprcsiones cii una obra piihlicada seis aiios m;is tarde". Pan cl sahio alcni;in, rstc piicblo aim no tenia iina forma regiilar ya que se encontraban pocas callrs dc cstr tipo y s61o cn Ins ccrcanias de I;\ plnm rl'an dcrcclias y sc cruzahan cn ingi~lo recto. LA plaza cstaha situatla "cii el cstrcnio iiorcstr dc I;i pohlaci6n" y cn sits cercanias cstabnn las incjorcs casm que rian las iliiicas qiic contalxin con vcrcdas rmpetli-;idas.El rcsto de la pohlacihn s6lo tenia caniinos en I i t p r de callcsy Ins casas estnhan distantcs iiiias de otras "rodratl;is dc hucrtas y campos y a vcccs scpaixlas por iin trccho dcl dcsirrto". Estc fcnhiiirno convrrtia ii cstc piicblo en iina hrga agriipxi6n dr callrs dr Icpia y media tle I m p , pcsc ;i qiic "no tenia inis dc dos o tres mil almas". Rrlata cl cronista qiic niI siqiiiria cl gohcrnador piido dark tin niimrro niis prcciso y s6lo piido csplicarlc qiir la pohlacihn cstaha dividida en cinco "ayllos" cotla ti110 con i i t i alc;ildc ;I la catbcza. Todas 1;is c a s x clan dc 1111 piso y construitl;is dc 1~;in.o.s6lo tinas pocas de adobes y totl;ivi;i iiiciios ostcntaban 1111 blanqiimdo tlc cat. Hahh iinos pocos hl;iiicos. casi totlos xgciitiiios que hahian huitlo dc la tii:iiii;i dr Kosas y el rrsto cian iiidios piiros. En ciiaiito a 10s ciiltivos, Philippi sc6;il:i qiw no sc senibiaha otro g'; 1110 quc 110 fiicra la crhada paix 12s niiilas y la alfalfa p i a cl resto del gaiiado y cllo porqiic cl tninsportr de las nicrcadcrias cnviadas dcsdc Cob+ basta el intrrior de 13olivia. e n ' l a ociipaci6n principal dc 10s at;icaniciios"(Moracio Zapnctcr. Si-1976). . _C n t . l 1-,-.1: rhrl cl ingrniero Alcjandro Rcrtixnd por -.er\ Trcinta aiios niis tarde vi,,,,, n del gobicrno tlc Chilc. el ciial piihlic6 en lSS5 itria iiirmoria tlonde consign6 sits iniprrsioncs". Para cstc obsciinxlor. m u y poco Iinhia cambiado c11Sa11 Pedro dc t\tacaiiia tlcsdc In visita de PI iilippi piics todavia Cstc sc cncontnba forinado por dos c;illcs de oricntc a poniriiitr cortadas cn forma irrcgular por otras y formando iiianzaniis prquciias y alargaad1;is. "Ias c;isas son dr han-o o ntlohc con techo tainhii.n dc harro v cnniatlcr;icionc's dc c1iaii;ir y ;iIgarroho: pocas cstin cn rcgiilar cstado, lo niisnio que las niiiialla!i tapias. totlas t1csvi;ida.s dc la vertical". Rcspccto ;I 10s ciiltivos.sc mnntcnia la prod iiccihn dc pasto aprciisado o scco qiic CI:~ "uiio dc 10s priiicipalcs articiilos dc coiiier.cia tlc ;\tacaina". Agrcgaha qiic la poblaci6n estaha compiicsta "casi csclusi\amcmtc dr indios civilizados" niis algunos. ..'.*... l,,L.llll. '$'I I.

Referencias

Documento similar

¿Cómo se traduce la incorporación de ésta en la idea de museo?; ¿Es útil un museo si no puede concebirse como un proyecto cultural colectivo?; ¿Cómo puede ayudar el procomún

Volviendo a la jurisprudencia del Tribunal de Justicia, conviene recor- dar que, con el tiempo, este órgano se vio en la necesidad de determinar si los actos de los Estados

Tras establecer un programa de trabajo (en el que se fijaban pre- visiones para las reuniones que se pretendían celebrar los posteriores 10 de julio —actual papel de los

Por PEDRO A. EUROPEIZACIÓN DEL DERECHO PRIVADO. Re- laciones entre el Derecho privado y el ordenamiento comunitario. Ca- racterización del Derecho privado comunitario. A) Mecanismos

A medida que las organizaciones evolucionan para responder a los cambios del ambiente tanto para sobrevivir como para crecer a partir de la innovación (Stacey, 1996), los

“La unificación de la clasificación de empresas otorgada por las CC.AA.”, “La unificación de criterios en la acreditación de los servicios de prevención de riesgos

En cuarto lugar, se establecen unos medios para la actuación de re- fuerzo de la Cohesión (conducción y coordinación de las políticas eco- nómicas nacionales, políticas y acciones

En el capítulo de desventajas o posibles inconvenientes que ofrece la forma del Organismo autónomo figura la rigidez de su régimen jurídico, absorbentemente de Derecho público por