4 a 2% z S k. & a 8 9. E g,e cd. -g, e E

(1)

2 Sk

-g,

e

E g8S.-

z

-

-2 &a

8

9

E

g,e

cd G Efi

5

2

22

4 a

2%

(2)

combinatories y dacuandu incluso'l so significáu.

Ye'l momentu de dexar bien claro, qu'anque lo paeza, nun ye lo mesmo bloquear una función, que desempeiiar una función sintáctica. Asina na oración: Viéronvos; /Vos/ ta funcionando d'implementu, y sin embargu, ta bloqueando la función de complementu, comu lo demuestra'l fechu de que podamos ufiertar nesta oración un sintagma en función U'iq!er,entU: ?L+mces les urtts; o aves m& szw:cs, c c ~ . ~ los del bloqueador /SE/ en secuencies del tipu: Xuntdse a la

xente nel chigre, onde /SE/ impide la función de suxetu lésicu, y a la vez la d'implementu, ensin que sepamos, de xuru, qué función sintáutica desarrolla.

Tamién ye verdá qu'hai unidaes que desempefien siempre la mesma función que bloqueen. Refiérome a /LU/

/LOS/ /LA/ /LES/ /LO/ / Y a / /Y/. B. LOC BLOQUEADORES FUNCIONALES

ATONOS

CONCERTAOC

Tolos bloqueadores átonos realicen, a lo último, la mesma función, pero eso nun ye bastante comu pa facer que formen un grupu homoxeneu, sinón qu'asina y too dixébrense en dos subsistemec.

Nel primer subsistema inxértense les unidaes /ME/ /TE/ /MOS/ /VOS/ /SE/, que constituyen un subsistema, en cuanta que son elementos capaces de facer unes referencies de núrneru y persona, idéntiques a les que fai'l suxetu gramatical del sintagma verbal col que se xunten.

Ye dicir, son unidaes capaces de concertar en númeru y persona con un sintagma verbal.

Esta concordancia va dar llugar a que'l sintagma verbal, nel que se lleve a cabu altere y modifique les sos posibilidaes combinatories, y en delles ocasiones tamién el so significáu.

40

Datando de momentu separtada a la unidá /SE/ que s'estudiará llueu, hai que dicir qu'un sintagma verbal concordando con /ME/

/TE/ /MOS/ /VOS/ si namás

camuda la so combinatoria sintáctica trataráse d'un verbu reflesiv;. pero si pa detrás cambia'l so significáu taremos ante un verbu pronominal. Vamos velo fondamente:

51. /ME/ /TE/

/M=,!

/?=/

Y LA ?XF,ES,"I!!~~~ Si garramos un sintagma verbal comu: Entafavé, ensin dengún elementu átonu concertáu, vemos que sin torga ninguna podemos introducir un implementu: Entafarré les

manes; y si queremos tamién podemos complementalu: Eniafarré-y les manes a Xuan. Pero n'apaeciendo un bloqueador átonu concertáu: EntafurréME, yá mos resulta imposible introducir un complementu:

'EntafavéME a Xuan o un implementu:

*EnfavéME les manes

Construcción qu'anque seya viable n'espaiíol, nun Io ye n'asturianu, onde lo correcto pa espresar esi mesmu conteníu sería

Entafavé les manes

Manteniendo la implementación pero perdiendo la reflesividá o si acasu: Entafnrréme nes manes. Entafavéme peles manes, manteniendo la reflesividá, pero desplazando lo dicho nel implementu a la función marxinal d'aditamentu.

Vérnoslo, quiciás, más nidio nesti otru exemplu: Sentirás la radio, onde al inxertar la concordancia, faise imposible la implementación y complementación, a la vez que'l verbu se toma reflesivu: 'Sentirúste la radio.

En definitva, /ME/ /TE/ /MOS/ /VOS/ nestos casos desempeiien la función de bloqueadores de la función d'implementu y complementu, y de pasu, convierten al sin-

(3)

tagma verbal nun verbu reflexivu.

B.2. -/ME/-/M@/-/TE/-/VOS/ Y LA

PRONOMINALIDA

La concordancia ente estos mesmos elementos y un sintagma verbal, empobínamos tamién a los llamaos verbos pronominaies.

Dacuandu nesti tipu de verbos la concertación resulta obligatoria y forzosa:

+

Atn?&tite

-

Nestos casos, ente1 verbu y los elementos átonos establecióse una relación de solidaridá, de forma que nun pue apaecer un'ensin l'otru y nin siquiera desconectaos en núm- beru y persona.

Asina ye imposible oyer oraciones del tipu: 'Enfoté m1 trabayu

*AtrevfStime a dicilo 'Quexamos de too

*AsemeyaLste a to @rfn

Pero hai otros sintagmes qu'alteren la pronominaiidá cola non pronominaiidá; y gracies a ello podemos analizar les incidencies que provoca la concordancia de /ME/

/TE/

/ V a / /MOC/ con estos sintagmes verbales.

En poniendo en comparanza les estructures que vienen darréu: Trmesé-y la carrera

/

t r dm mrretera

Garrásti-yos el brazu

/

Garrásti-te al brazu Acordáis-yos al nenu

/

Awrdakvos del nenu Observemos comu la concordancia ente los elementos átonos y el suxetu gramatical, en primer llugar, modifica les relaciones sintáctiques, y5 que s'impide la complementación, a la vez que los sintagmes en función d'implementu vense

desplazaos a la de suplementu o aditamentu.

Y en segundu llugar, y más importante, altérase'l significáu del lesema verbal.

Entós pue dicise qu'un verbu pronominal estrémase d'otru reflesivu, en que la presencia d'una unid6 átona concordada resulta, de xemes en cuandu, forzosa y cuandu non camúda-y el so significáu.

B.3. /ME/-/TE/-/MOC/-/VOS/ Y L'ATRIBUCI~N Si, /ME/ /TE/ /M=/ /VOS/, son bloqueadores d'implementu, tamién tendríen que ser bloqueadores de la función d'atributu, que comu sabemos, no fondero resulten ser funciones hermanes:

Y asina, resulta que cuandu concierten en persona y númeru colos verbos atributivos

TAR

y PAECER, éstos dexen de ser atributivos:

Nel retratu, iak quietos Nel retratu, taim quietos

El sintagma quietos, foi desplazáu a funcionar d'aditamentu atributivu por mor del elementu átonu concordáu:

Paeces a to ma Paéceste a to m

Equi'l sintagma, a to ma, pasa a funcionar de suplemtu y amás, PAECER conviértese en verbu pronominal, porque'l so significáu tamién se ve alteráu cola presencia d'un elementu átonu concertáu.

B.4. /SE/

Vamos analizar agora'l comportamientu funcional del elementu átonu /SE/

/SE/ caracterizase por concordar siempre en númberu y persona colos núcleos verbales a los que s'axunta.

(4)

Y la so función ye estorbar toles veces la implementación o l'atribución, si se da'l casu, pero según les distinta reacciones que provoca esi bloquéu, podemos falar de cincu tipos de /SE/.

B.4. a) El /SE/ reflesivu

La incompatibilidá del /SE/ reflesivu e implementu ye evidente:

* Mancdse un brazu

Ye construcción, que, comu diximos enantes, ye incorrecta n'asturianu, puesto que les unidaes átones refle- sives, incluíu /SE/, desplacen a los implementos a la función d'aditamentu; comu demuestren estos otros exemplos:

Mancdse nun brazu

h4ancdse pel brazu

B.4. b) El /SE/ pronominalizador

Esti /SE/ tranca'l c a d n de la implementación y de pasu modifica'l significáu del lesema verbal, que pasa asina a rexir suplementu:

Gmsaron a aquel probe home

Cmishronse d 'aquel prok home

Delles -veces, /SE/ ye incluso solidariu col lesema

verbal:

-

Persinan5se

B.4. c) /SE/ desatributador

LLamarémos asina, al /SE/ qu'impide que SER, TAR y P A E C E R seyan verbos atributivos.

A esa e& yera vieyu

/

A esa e& yérase vieyu A eses hores fa meyor

/

A eses hores tase meyor

Paez l'amu

/

Paezse al amu

42

Estos tres valires de /SE/, reflesivu, pronominalizador

y desatributador, son los mesmos que presentaben enantes /ME/

/TE/

/ M O S / / V O S / pero topamos tres matices que los separten de /SE/:

1) /SE/ concierta siempre en númberu y persona col verbu, mentres que / M E / /TE/ / M O S / / V O S / , puen nun concertar; comu sucede nestos exemplos: Ambur6 me. Amburásti mos. Ambziro te. Ambur6 vos.

2) /SE/ nunca bloquea la función de complementu: Sentdse-yos en cuello. Punxéronse-yos a llorar. Paezse-y al amu.

3) /SE/ pue combinase col verbu atnbutivu SER: Nunca se ye ricu bastante.

B.4. d) /SE/ impersonalizador-pasivizador

/SE/ tien amás otros dos valires esclusivos: el /SE/ pasivizador y el /SE/ impersonaiizador.

/SE/, nestos casos, cola so presencia tamién bloquea la implementación y desplaza a los sintagmes nominales, que realicen esa función, a desempeííar otros llabores; pero nesta ocasión, el valir de /SE/ dependerá muncho de qu'esos implementos colos que s'atope, lleven o non preposición. Si'l implementu apaez con indiz funcional: Verd a Xuan peiá teimisidn, l'aición bloqueadora de /SE/, fai qu'esti sintagma, a Xuan, tenga qu'asitiase nuna función preposicional, nesti casu escueye la de suplementu, Veráse a Xuan pela tehisión, pero, dacuandu, pue ser la de complementu.

Pero el llabor d'esti /SE/ nun acaba equf, porque tamién neutraliza al núcleu verbal na tercera persona singular, y déxalu ensin posibilidá d'espander un suxetu lésicu, ye dicir, tómalu verbu impersonal del tipu: llueve,

+M,

risca, etc.

Toes estes incidencies desencadénales el /SE/ imper- sonalizador.

(5)

(6)

C3.lLOl

Normalmente /LO/ bloquea la función d'implementu, pero cuandu s'inxerta nun sintagrna verbal copulativu, encárgase de cerrar el pasu a otros sintagmes en función atributu. /LO/ fai siempre una referencia neutra.

C.4.

Viemos enantes qu'un de los rasgos que separtaben a /SE/ de los bloqueadores /ME/ /TE/ /MOS/ /VOS/ yera qu'estos últimos podíen delles veces nun concertar en perosna y númbem col verbu.

Y en nun concordando, /ME/

/TE/

/MOS/ /VOS/, presenten el mesmu valir funcional que los elementos átonos

/y//y~/.

Ye dicir, impiden la complementación y recuérden- nos el númberu y persona del sintagma qu'anteriormente llevó a cabu esa función.

D. L'ORDEN ENTE

sf

Pa finar, vamor ver mui rápidamente lbrden que rixe pa con estos bloqueadores funcionales átonos, cuandu dos d'ellos s'atopen nun mesmu sintagma verbal.

Esta combinatoria resúmese en tres Ueis:

La primera diz que les unidaes capaces de concertar, antepondránse siemprt: a les que nun concuerden enxamás: DLxoMELO, DíroSE-Y.

* La segunda llei diz que si se xunten dos unidaes

capaces de concertar, la que tea concertando nesi momentu precedrá a la otra non concordada. Esto vien a ser lo m e m o que dicir que /SE/ precederá siempre na secuencia a /ME/

/TE/ /MOS/ /VOS/: Ddrochdceme la chaqwta.

* Y la tercera y última llei, dexa claro que nel casu de que s'axunten dos unidaes non concertables, tendrá preferencia na secuencia aquella que nesi momentu bloquee la función de complementu o dicho d'otra manera, /Y//YOS/

dirán siempre delantre de /LO/ /LA//LU/ /LES/ /LO/.

ACADEMIA DE LA LLINGUA ASTURIANA: Conxugucidn de espzñol, segunda edición aumentada, Madrid. w b o s asturianos, Uviéu 1989.

G A R C ~ A GARC~A, J.C.: Comportamiento del /SE/en ACADEMIA DE LA LLINGUA ASTURIANA: Normes asturiano, Lktres Asturianes 31, Uviéu 1989.

ortográfiques y entamos normativos, Uviéu 1989,P ed.

MART~NEZ GARC~A, J.A.: Sobre el /SE/ en español en Revista ALARCOS LLORACH, E.: Estudios de gramática funcional del de Filologiá de la Universidad de La Laguna, La Laguna 1981.