Mango Ιστορία του Βυζαντίου Part 3

Δεξιά: Πορφυρό μεταξωτό λάβαρο που εικονίζει ικέτη με αυλικό ένδυμα στα πόδια του αρχαγγέλου ΜιχαήλL Ο ιδιοκτήτης του έχει τα υτιστεί (ορθά ή λανθασμένα) με τον Μανουήλ, νόθο γιο τον Ιωάννη Ε ' Παλαιολόγον, ο οποίος, ως διοικητής τον βυζαντινόν στόλου, κατάφερε μια μικρής σημασίας νίκη επί των Τούρκων το 1411. Κάτω: Η τεράστιων διαστάσεων σύνθεση της Κοίμησης της Θεοτόκου καταλαμβάνει τον δυτικό τ τον καθολικού στη Μονή της Α γίας Τριάδας στη Σοποτσάνη, την οποία ίδρυσε ο βασιλιάς Στέφανος Uros ~ το 1260. Με επιγραφές στα σλαβικά, και όχι στα ελληνικά, οι τοιχογραφίες στη Σοποτσάνη προοιωνίζοττ a πολλά χαρακτηριστικά της παλαιολόγειας τέ χ η ς .

Ο επιβλητικός πύργος zovBogazKesen ή Rumeli Hisan (κάστρο της Δνσεως) στην ευρωπαϊκή πλευρά του Βοσπόρον κτίστηκε από τον Μ εχμέτ τον Πορθητή το 1452 για να απομονώσει

την Κωνσταντινούπολη από τη Μαύρη Θάλασσα. Το έργο αυτό δεν εξυπηρέτησε κανένα άλλον στόχο μετά την κατάχτηση της πόλης από τους Τούρκους.

Το αρχικό γράμμα Β (Beatus νίή από το Ψαλτήριο της βιβλιοθήκης Riccardiana στη Φλωρεντία (cod. 323). Έ χει διατυπωθεί η άποψη ότι το εξαιρετικής τέχνης ψαλτήριο φιλοτεχνήθηκε στην Ιερουσαλήμ περί το 1235 κατα παραγγελία τον αυτοκράτορα Φρειδερίκον Β'. Οι μικρογραφίες του είναι αποτέλεσμα δημιουργικού συνδυασμού της δυτικής καλλιτεχνικής παράδοσης και της βυζαντινής εικονογραφίας.

Ο Δαβίδ παίζει άρπα. Μικρογραφία από εικονογραφημένο Ψαλ.τήρι που χρονολογείται στο δεύτερο μισό τον ΙΟον αιώνα Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη (cod. gr. 139). Η μικρογραφία είναι εμπνευσμένη από ένα πρότυπο της Ύ στερης Αρχαιότητας, το οποίο με τη σειρά του αναπαρήγαγε το παγανιστικό εικονογραφικό θέμα τον Ορφέα που με τη μουσική τον γαληνεύει τα θηρία. Μικρογραφία από το Ψαλτήρι της Παλατινής Βιβλιοθήκης τον Βατικανού (cod. gr. 381Β), που εικονίζει τον Δαβίδ να παίζει την άρπα και χρονολογείται στα τέλη τον 13ον αιώνα. Η μικρογραφία αντιγράφει πιστά την αντίστοιχη τον Ψαλτήριο τον Παρισιού με τη διαφορά ότι οι διαστάσεις της, καθώς και οι διαστάσεις των μορφών, έχουν επιμηκυνθεί, ενώ ορισμένα από τα ζώα έχουν αφαιρεθεί. Σ ε αυτή την περίπτωση έχουμε μια ένδειξη για το είδος των προτύπων που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες της Παλαιολόγειας περιόδου.

Αυτό το μικρό τρίπτνχο με την Π ιετά, που πλαισιώνεται από τον άγιο Φραγκίσκο και τη Μαρία Μαγδαληνή, Ανπηρετούσε προσωπικές ανάγκες λατρείας, και αποδίδεται στον Νικόλαο Τζαφονρη, έναν διάσημο κρητικό ζωγράφο κατά την περίοδο 1489-1500. Αυτός ο τύπος εικόνας, που μπορούσε να φιλοτεχνηθεί από τους Βυζαντινούς καλλιτέχνες τόσο σε m an iera italian a αλλά και σε greea, αναφέρεται σε συμβόλαια που φυλάσσονται στα αρχεία της Βενετίας.

Η Κοίμηση καί η Ανάληψη της Θεοτόκον τον Δομήνικου Θεοτοκόπουλον (El Greco), περίπου 1567. Ναός της Κοίμησης Ερμούπολη, Σύρος. Η υπογραφή τον Θεοτοκόπουλον εμφανίζεται στη βάση τον αναγεννησιακού κηροπηγίου, μπροστά στο κέντρο της παράστασης

Π Ρ Ο Σ ΤΗ Ν Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η ΕΝ Ο Σ Ε Λ Λ Η Ν Ο Φ Ρ Α Γ Κ ΙΚ Ο Υ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Υ 4ο 9 σορρόψ προφανώς ένα επίγραμμα του αποδίδει μια ελεύθερη παράφραση του ίδιου μυθιστορήματος. Το Κ ατά Καλλίμαχον τοποθετείται στο περι­ θώριο των κειμένων που έχουμε αναφέρει — είναι έργο έμμετρο, γλωσσι­ κά βρίσκεται στο πιο χαμηλό επίπεδο ενός αποδεκτού ελληνικού ιδιώμα­ τος και είναι γεμάτο στοιχεία λαϊκών μύθων, μολονότι τα φραγκικά χα­ ρακτηριστικά του είναι ελάχιστα. Αλλά αυτό είναι το μόνο μυθιστόρημα του οποίου, όπως φαίνεται τουλάχιστον, γνωρίζουμε τον συγγραφέα. Με εξαίρεση την ποίηση της Κρήτης, τα περισσότερα ελληνοφραγκι- κα έργα, ουσιαστικά όλα τα μυθιστορήματα και όλα τα ιστοριογραφικά έργα (εκτός του έργου του Μαχαιρά), παραμένουν ανώνυμα. Ίσως και εδώ να παίζει ρόλο το έμμετρο στοιχείο, καθώς υπάρχουν αρκετοί στε- εεότυποι στίχοι που η παρουσία τους εξηγείται πιθανώς καλύτερα ως αναφορά σ’ ένα παραδοσιακό προφορικό ύφος το οποίο απαιτούσε την ανωνυμία, ασχέτως της κοινωνικής θέσης του συγγραφέα. Και στον τομέα των εικαστικών τεχνών απαντάται επίσης ώσμωση βυζαντινών και λατινικών στοιχείων από τον 12ο-13ο αιώνα και έπειτα. Κτήρια δυτικού ύφους, όχι μόνο κάστρα αλλά και εκκλησίες, αββαεία και αρχοντικά, ανεγέρθηκαν αναμφίβο­ λα στα λατινικά πριγκιπάτα και τις α­ ποικίες. Σ τις ιταλικές εμπορικές αποι­ κίες της Κωνσταντινουπόλεως φαίνεται οτι άρχισαν να κτίζουν τις δικές τους εκκλησίες πριν από το 1204 και σίγουρα τα πρέπει να υπήρχε κάποια οικιστική δραστηριότητα την περίοδο του Λατινι­ κού Βασιλείου. Η αποικία των Γενουα- τών στο Πέρα, που ιδρύθηκε στην απέ­ ναντι ακτή του Κεράτιου κόλπου το 1303, κτίστηκε σε ιταλικό ύφος. Ο Μυ- ττράς, πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως, θεμελιώθηκε αρχικά από τους Φράγκους και το πολυώροφο Παλάτι των Δεσποτών είχε περισσότερα δυτικά παρά βυζαντινά στοιχεία. Οι θαυμάσιοι καθεδρικοί ναοί της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου, για να μην αναφερθούμε και σε πολλά άλλα σπουδαία κτήρια της Κύπρου, κτίστηκαν από Γάλλους αρχι­ τέκτονες σε γοτθικό ρυθμό. Οι Έλληνες έρχονταν λοιπόν καθημερινά σε επαφή με μια αρχιτεκτονική παράδοση που Η βυζαντινή παράσταση της Δέησης στο Ψαλτήριο της Μελισσάνθης, που φιλοτεχνήθηκε στην Ιερουσαλήμ πιθανότατα τη δεκαετία του 1130. Ένας από τους τέσσερις καλλιτέχνες που το εικονογράφησαν έγραφε το όνομά τον στο υποπόδιο τον Χρίστον (B asilius m e fecit).

ELIZABETH JE F F R E Y S ΚΑ Ι CYRIL MANGO τους ήταν άγνωστη πριν και η οποία τεχνολογικά ήταν πιο προηγμένη από τη δική τους. Τα επιλεκτικά δάνεια που πήραν — το καμπαναριό, το οξυκόρυφο τόξο, οι διακοσμητικές επάλξεις, πιθανότατα τα παράθυρα με υαλογραφήματα (βιτρώ)— μαρτυρούν τη θέλησή τους για μάθηση. Οι ανάγλυφες μορφές, επίσης, που με την εξαίρεση κάποιων επιπεδόγλυ- φων εικόνων δεν είχαν αναπτυχθεί ιδιαίτερα στη βυζαντινή παράδοση, απέκτησαν εξαιτίας της φραγκικής επιρροής μεγαλύτερη σημασία, ό­ πως στα ταφικα μνημεία, αν και τα αγάλματα σε φυσική κλίμακα συ­ νέχισαν να αποφεύγονται. Στη ζωγραφική, το κατ’ εξοχήν μέσο έκφρασης της βυζαντινής τέχνης και από θεολογική άποψη το πιο ευαίσθητο, αρκετές επιρροές φαίνεται ότι πήραν αντίθετη κατεύθυνση. Όταν, μισό αιώνα νωρίτερα, ο Hugo Buchtal μπόρεσε να αναγνωρίσει μια σχολή μικρογράφων που δούλευαν κυρίως στην Ιερουσαλήμ και στην Άκρα κατά τον 12ο και τον 13ο αιώνα, ανακάλυψε ότι αυτοί οι Γάλλοι και Ιταλοί καλλιτέχνες αντέγραψαν ή αναπροσάρμοσαν βυζαντινά εικονογραφικά πρότυπα, διατηρώντας πα­ ράλληλα κάποια τυπικά δυτικά χαρακτηριστικά, όπως τα ολοσέλιδα διαποσμητικά αρχικά γράμματα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι αναγνώριζαν το κύρος ή την υπεροχή της βυζαντινής ζωγραφικής. Μεγάλος αριθμός «σταυροφορικών εικόνων», που ζωγραφίστηκαν από Δυτικούς σύμφωνα με τις συμβάσεις της βυζαντινής εικονογραφίας, αναγνωρίστηκε τα τε­ λευταία χρόνια στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, ένα προσκυ- νηματικό κέντρο που εκείνη την εποχή είχε στενότερους δεσμούς με τη Δύση παρά με την Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό εύρημα είναι επίσης ο αποσπασματικός κύκλος του βίου του αγίου Φραγκίσκου, που φιλοτεχνήθηκε μεταξύ των δεκαετιών 1240 και 1250 στον ναό της Παναγίας της Κυριώτισσας (Kalenderhane Camii) στην Κωνσταντινού­ πολη, η οποία εκείνη την περίοδο θα πρέπει να εξυπηρετούσε το λατινικό τυπικό. Η εποχή των Παλαιολόγων, παρά την πολιτική και οικονομική της παρακμή, βίωσε μια αξιοσημείωτη άνθηση της θρησκευτικής εικονο­ γραφίας με πολύ χαρακτηριστικό ύφος, το οποίο κέρδισε το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων μελετητών πριν από περίπου έναν αιώνα. Οι τοιχογρα­ φίες του Μυστρά και τα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας (Kariye Camii ι στην Κωνσταντινούπολη θεωρήθηκε ότι παρουσιάζουν ανεξήγητη ομοιό­ τητα με το έργο Ιταλών προαναγεννησιακών καλλιτεχνών, όπως ο Pietro Cavallini, ο Cimabue και ο Duccio. Το λεγόμενο «Βυζαντινό Ζ ήτημ α ). δηλαδή ποιος ήταν πρώτος, είναι ένα θέμα που έχει συζητηθεί εκτενως χωρίς να έχει επιλυθεί οριστικά. Τώρα γνωρίζουμε ότι η παλαιολόγειχ τεχνοτροπία αποκρυσταλλώθηκε περί το 1260: την πρωτοσυναντάμε στη Μονή της Αγίας Τριάδας στη Σοποτσάνη της Σερβίας και αρκετά

πα-Π Ρ Ο Σ Τ Η Ν Κ Α Τ Ε Τ Θ Τ Ν Σ Η ΕΝ Ο Σ Ε Λ Λ Η Ν Ο Φ Ρ Α Γ Κ Ι Κ Ο Τ πα-Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Υ _{4 11} ρόμοιά της βρίσκουμε και στον ναό της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα την ίδια περίπου εποχή. Υποθέτουμε, αν και δεν διαθέτουμε αδιάσειστες αποδείξεις, ότι αυτά τα δύο μνημεία, καθώς βρίσκονται στα αντίθετα άκρα της βυζα­ ντινής περιφέρειας, ζωγραφίστηκαν από καλλιτέχνες του «κέντρου». Ποιο ακριβώς, όμως, ήταν αυτό το κέντρο στη δεκαετία του 1260; Η επικρατούσα άποψη είναι ότι η πα- λαιολόγεια τεχνοτροπία, παρά τα όποια δυτικά εικονογρα- φικά δάνεια (π.χ. Ρίζα του Ιεσσαί), έχει βυζαντινή κατα­ γωγή που ανάγεται σε πολύ παλιά πρότυπα, κυρίως στα εικονογραφημένα χειρόγραφα του 10ου αιώνα. Εάν όντως έτσι είναι τα πράγματα, θα μπορούσε κανείς να ερμηνεύσει την παλαιολόγεια τέχνη ως μια συνειδητή προσπάθεια να δημιουργηθεί μια σχολή ορθόδοξης θρησκευτικής ζωγρα­ φικής βασισμένη σε αρχαία προηγούμενα, που να ικανο­ ποιεί όμως τις νέες προτιμήσεις για ένα πληρέστερο και πιο παραστατικό αφηγηματικό ύφος. Αναμφίβολα το ύφος αυτό αναδύθηκε στο ευρύτερο πλαίσιο των αλληλεπιδρά­ σεων ανάμεσα σε ανατολικές και δυτικές καλλιτεχνικές παραδόσεις. Αν και έχασε λίγη από την αρχική φρεσκάδα της, η παλαιολόγεια τεχνοτροπία παρέμεινε μέχρι το τέλος ο κυ­ ρίαρχος ρυθμός στη βυζαντινή ζωγραφική. Δεν οδήγησε στη ραγδαία εξέλιξη που συναντάμε στην Ιταλία. Όταν ο Τζιότο ζωγράφισε το πα- ρεκκλήσιο της Arena (περί το 1306), περίπου 10 χρόνια πριν την φιλο- τέχνηση των ψηφιδωτών στη Μονή της Χώρας, η Ιταλία είχε ήδη το προβάδισμα και δεν είχε να μάθει τίποτα περισσότερο από το Βυζάντιο. Εν πάση περιπτώσει, κατά τα μέσα του 14ου αιώνα θα πρέπει να είχαν σταματήσει οι αναθέσεις καλλιτεχνικών έργων στην Κωνσταντινούπολη, γεγονός που ανάγκασε τους καλλιτέχνες να αναζητήσουν αλλού τα προς το ζην. Ο πιο φημισμένος απ’ αυτούς, ο Θεοφάνης ο Έλληνας, μετα- νάστευσε στη Μόσχα, όπου εκπαίδευσε πολλούς μαθητές, ανάμεσά τους και ο Αντρέι Ρουμπλιώφ. Άλλοι κατέφυγαν στην Κρήτη, που έγινε το πιο δραστήριο κέντρο βυζαντινής ζωγραφικής μέχρι και την κατάκτησή της από τους Τούρκους. Πρόσφατες έρευνες στα ενετικά αρχεία αποκά­ λυψαν τη δράση πλήθους (εκατό και πλέον) επώνυμων ζωγράφων που φιλοτέχνησαν κυρίως εικόνες, αλλά περιστασιακά ασχολήθηκαν και με την τοιχογραφία. Δούλεψαν με τρόπο ημιβιομηχανικό, παράγοντας έργα τόσο για εσωτερική όσο και εξωτερική κατανάλωση, χρησιμοποιώντας ανθιβολα που τα κληροδοτούσαν από γενιά σε γενιά. Αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι η ικανότητά τους να στρέφονται από τη βυ-Λεπτομέρεια από τον φθαρμένο ζωγραφικό κύκλο τον άγιον Φραγκίσκον στην εκκλησία της Παναγίας Κυριώτισσας (Kalenderhane Camii) στην Κωνσταντινούπολη. Φιλοτεχνημένος πριν το τέλος της δεκαετίας του 1250, αυτός είναι ένας από τους πρωιμότερονς γνωστούς κύκλους τον βίου του αγίου Φραγκίσκον, ο οποίος ανακηρνχθηκε άγιος το 1228.

siftings

mmaS$x

ζαντινή στην υστερογοτθική τεχνοτροπία ανάλογα με την πελατεία τους. Με άλλα λόγια, οι ορθόδοξοι πελάτες τους απέφευγαν τις δυτικές εικόνες και αντίστροφα. Στο επίπεδο της ατομικής θρησκευτικότητας τα όρια των δύο παραδόσεων ήταν σαφή. Ήταν βέβαιο, ωστόσο, ότι η ιταλική ζωγραφική θα επικρατούσε τε­ λικά. Τον 16ο αιώνα η δυτική διείσδυση, κυρίως μέσω των χαρακτικών, ήταν ακόμη σποραδική. Ο ζωγράφος Θεοφάνης ο Κρης, που φιλοτέχνησε πολλά εκτεταμένα ζωγραφικά σύνολα στα Μετέωρα και στον Άθω την περίοδο 1527-1546, ακολούθησε την κύρια βυζαντινή παράδοση, αλλά αντέγραψε τη Σφαγή των Νηπίων από ένα χαρακτικό έργο του Marcan- tonio Raimondi, επηρεασμένο από τον Ραφαήλ. Στον Άθω, επίσης, οι σκηνές της Αποκάλυψης στις Μονές της Άαύρας και του Διονυσίου είναι εμπνευσμένες από ξυλογραφίες του Ντύρερ (Diirer). Περί το 1600 η Βυζαντινή τεχνοτροπία βρισκόταν σε καταληκτική παρακμή. Ο πιο διά­ σημος Έλληνας ζωγράφος με καταγωγή από την Κρήτη, ο Δομήνικος Θεοτοκοπουλος (El Greco), άρχισε τη σταδιοδρομία του με ιταλίζουσες εικόνες, αλλά στη συνέχεια υπέκυψε εξ ολοκλήρου στον σύγχρονό του μανιερισμό. Παρά τους αντίθετους ισχυρισμούς, το μόνο βυζαντινό στοι­ χείο των διάσημων ζωγραφικών έργων του ήταν-η υπογραφή του στα ελληνικά. Π Ρ Ο Σ ΤΗΝ Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Ε ΝΟΣ Ε Λ Λ Η Ν Ο Φ Ρ Α Γ Κ Ι Κ Ο Υ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο Υ Σ τ η ν απέναντι σ ελίδ α : Το Τ α ξ ίδ ι σ τη Β η θ λ εέμ στη Μονή της Χώρας επιτρέπει συγκρίσεις με το σχεδόν σύγχρονο έργο του Τζιότο Η φυγή στην Α ίγυ π το , στο παρεκκλήσια της Arena στην Πάδονα. Ενώ η σύνθεση και το πετρώδες τοπίο είναι σε γενικές γραμμές όμοια, οι μορφές στην ιταλική απεικόνιση είναι πιο αγαλματώδεις και βαδίζουν σε πραγματικό έδαφος, αντί να βαδίζουν ακροποδητί σε στημένο σκηνικό. 4 Χ3

Χρονολογιο

Κωνσταντίνος Α' (306-337) 312 Ο Κωνσταντίνος νικά τον Μαξέντιο στη Μιλβία γέφυρα 313 Διάταγμα περί ανεξιθρησκείας' ο Μαξιμιανός πεθαίνει 324 Ο Κωνσταντίνος νικά τον Λικίνιο στη Χρυσούπολη" ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως 325 Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος (Νίκαια) 330 Εγκαίνια της Κωνσταντινουπόλεως 337 Βάπτιση του Κωνσταντίνου Κωνστάντιος Β ' (337-361) 340 Ο Κώνστας νικά τον Κωνσταντίνο Β' 350 Επανάσταση του Μαγνεντίου και φόνος του Κώνσταντος 355 Ο Ιουλιανός γίνεται καίσαρας Ιουλιανός (361-363) 363 Ο Ιουλιανός εισβάλλει στην Περσία Ιοβιανός (363-364) 363 Αποχώρηση από την Περσία- πτώση της Νισίβεως Βάλης (364-378) 365-6 Επανάσταση του Προκοπίου 378 Οι Γότθοι νικούν τους Ρωμαίους στην Αδριανούπολη Θεοδόσιος Α' (378-395) 381 Δεύτερη Οικουμενική Σύνοδος (Κωνσταντινούπολη) 388 Ήττα του σφετεριστή Μαξίμου 39ΐ Διάταγμα κατά του παγανισμού 394 Ήττα του σφετεριστή Ευγενίου Αρκάδιος (405-408) 408 Ο Αλάριχος εισβάλλει στην Ιταλία Θεοδόσιος Β ' (408-450) 4ΐο Ο Αλάριχος λεηλατεί τη Ρώμη 43ΐ Τρίτη Οικουμενική Σύνοδος (Έφεσος) 439 Οι Βάνδαλοι καταλαμβάνουν την Καρχηδόνα 441-7 Νίκες του Αττίλα στα Βαλκάνια Μαρκιανός (450-457) 451 Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδος (Χαλκηδόνα) 453 Β Πουλχερία και ο Αττίλας πεθαίνουν Λέων Α' (457-474) 471 Ανατροπή του Άσπαρος Ζήνων (474-491) 475'6 Σφετερισμός του Βασιλίσκου 476 Εκθρόνιση του Ρωμύλου Αυγουστίλου 484 Επανάσταση του Ίλλου Αναστάσιος (491-518) 492'7 Επανάσταση των Ισαύρων 502 Οι Πέρσες πολιορκούν την Άμιδα 505 Ίδρυση του Δάρας 513-15 Επανάσταση του Βιταλίου Ιουστίνος Α' (518-527) 525 Καταστροφή της Αντιόχειας από σεισμό Ιουστινιανός Α' (527-565) 532 Στάση του Νίκα- σύναψη «διαρκούς ειρήνης» με την Περσία 532"7 Ανέγερση της Αγίας Σοφίας 533-4 Ο Βελισσάριος ανακαταλαμβάνει τη Βόρεια Αφρική

ι ό Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Ο 535"4θ Ο Βελισσάριος στην Ιταλία 540 Οι Πέρσες λεηλατούν την Αντιόχεια 542 Επιδημία πανώλους στην Κωνσταντινούπολη 54 4 "9 Η δεύτερη εκστρατεία του Βελισσαρίου στην Ιταλία 548 Η Θεοδώρα πεθαίνει 552 Ο Ναρσής νικά τον Τοτίλα στην Ιταλία 553'4 Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδος (Κωνσταντινούπολη) 559 Οι Κουτρίγουροι εισβάλλουν στη Θράκη 562 Ειρήνη με την Περσία Ιουστίνος Β ' (565-578) 5*58 Οι Λομβαρδοί εισβάλλουν στην Ιταλία 572 Πόλεμος με την Περσία 574 Ο Τιβέριος ανακηρύσσεται καίσαρας 577 Σλάβοι και Άβαροι εισβάλλουν στα Βαλκάνια Τιβέριος Β ' (578-582) 578 Ο πόλεμος με την Περσία ξαναρχίζει 582 Οι Άβαροι καταλαμβάνουν το Σίρμιο Μαυρίκιος (582-602) 587 Οι Σλάβοι διεισδύουν στην Πελοπόννησο 590-1 Ο Χοσρόης Β' καταφεύγει στους Ρωμαίους και ανακτά την εξουσία 6θ2 Επανάσταση του Βαλκανικού στρατού Φωκάς (602-610) 603 Περσικός πόλεμος 6ο8 Επανάσταση του Ηρακλείου στην Καρχηδόνα Ηράκλειος (610-641) 614 Οι Πέρσες καταλαμβάνουν την Ιερουσαλήμ 6ι6 Οι Πέρσες εισβάλλουν στην Αίγυπτο 622 Έτος της εγίρας (ο Μωάμεθ καταφεύγει στη Μεδίνα) 623 Ο Ηράκλειος πέφτει στην ενέδρα των Αβάρων 626 Πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Αβάρους και τους Πέρσες 627 Ο Ηράκλειος νικά τους Πέρσες στη Νινευή 628 Σύναψη ειρήνης με την Περσία 630 Ο Τίμιος Σταυρός επιστρέφει στην Ιερουσαλήμ 632 Ο Μωάμεθ πεθαίνει 636 Μάχη στον ποταμό Ιερομίακα 638 Οι Άραβες καταλαμβάνουν την Ιερουσαλήμ 640 Οι Άραβες κατακτούν την Αίγυπτο Κωνσταντίνος Γ ', Ηράκλειος Γ ' και Ηρακλωνάς (641) 641 Τπεροχή του Βαλεντίνου Κώνστας Β ' (641-668) 647 Οι Άραβες εισβάλλουν στη Μικρά Ασία 655 Ήττα του ναυτικού Κωνσταντίνος Δ ' Πωγωνάτος (668-685) 671-8 Αποκλεισμός της Κωνσταντινουπόλεως από τους Άραβες περ. 68ο Η ίδρυση του Βουλγαρικού κράτους 68ο-ι Έκτη Οικουμενική Σύνοδος (Κωνσταντινούπολη) Ιουστινιανός Β ' ο Ρινότμητος, 1η περίοδος βασιλείας (685-695) 688-9 Εκστρατεία στην Θεσσαλονίκη 692-3 Οι Άραβες νικούν τον Ιουστινιανό στη Σεβαστούπολη Λεόντιος (695-698) 695 Ο Θόλος του Βράχου κτίζεται στην Ιερουσαλήμ 697 Οι Άραβες καταλαμβάνουν την Καρχηδόνα' οι Ρωμαίοι την κερδίζουν ξανά για μικρό διάστημα Τιβέριος Γ ' Αψίμαρος (698-705) χοο Οι Άραβες εισβάλλουν στην Αρμενία Ιουστινιανός Β ' ο Ρινότμητος, 2η περίοδος βασιλείας (705-711) 707-8 Οι Άραβες καταλαμβάνουν τα Τύανα Φ ιλιππικός Βαρδάνης (711-713) 712 Αναβίωση της αίρεσης του μονοθελητισμού

ΧΡΟ Ν Ο Λ Ο ΓΙΟ ₄₁₇ Αναστάσιος Β ' (Αρτέμιος) (713-715) 714 Οι Άραβες ετοιμάζονται να επιτεθούν στην Κωνσταντινούπολη Θεοδόσιος Γ ' (715-717) 716- 17 Οι Άραβες στη Δυτική Μικρά Ασία Λέων Γ ' (717-741) 717- 18 Οι Άραβες πολιορκούν την Κωνσταντινούπολη 718 Επανάσταση στη Σικελία ~ζ6 ή 73° Έναρξη της Εικονομαχίας 727 Επανάσταση στην Ελλάδα" οι Άραβες πολιορκούν τη Νίκαια 7 4° Ήττα των Αράβων στο Ακροηνό" καταστροφικός σεισμός στην Κωνσταντινούπολη Κωνσταντίνος Ε ' Κοπρώνυμος (741-775) 741-3 Σφετερισμός του Αρταβάσδου 747^8 Επιδημία πανώλους 7JO Πτώση της δυναστείας των Ομμεϋαδών" οι Άραβες κατακτούν τη Μελιτηνή 751 Οι Λομβαρδοί καταλαμβάνουν τη Ραβέννα

7

5

4

Η Εικονομαχική Σύνοδος της Ιερείας" ο Πάπας συμμαχεί με το Φραγκικό βασίλειο 756-75 Πόλεμοι με τη Βουλγαρία 762 Ίδρυση της Βαγδάτης από τον χαλίφη αλ- Μανσούρ της δυναστείας των Αββασιδών Λέων Δ ' ο Χάζαρος (775-780) 778 Νίκη των Βυζαντινών στη Γερμανίκεια Κωνσταντίνος Σ Τ ' (780-797) 781 Οι Άραβες εισβάλλουν στη Μικρά Ασία 787 Έβδομη Οικουμενική Σύνοδος (Νίκαια): Νικηφόρος Α' (802-811) 805 Αποκαθίσταται η βυζαντινή αρχή στην Πελοπόννησο 8ο6 Οι Άραβες προελαύνουν στην Άγκυρα 809 Ο χαλίφης Χαρούν αλ-Ρασίντ πεθαίνει 8ιι Οι Βούλγαροι νικούν και σκοτώνουν τον Νικηφόρο Α' Μιχαήλ Α' Ραγκαβές (811-813) 8ΐ2 Οι Βούλγαροι καταλαμβάνουν τη Δεβελτό και τη Μεσημβρία 813 Νίκη των Βουλγάρων κοντά στην Αδριανούπολη Λέων Ε ' ο Αρμένιος (813-820) 814 Ο Βούλγαρος χαγάνος Κρούμος πεθαίνει 815 Η Εικονομαχία επιβάλλεται ξανά Μιχαήλ Β ' ο Τραυλός (820-829) 821-3 Επανάσταση του Θωμά του Σλάβου 827 Αρχίζει η αραβική κατοχή της Σικελίας περ. 827 Αρχίζει η κατάκτηση της Κρήτης απο τους Άραβες Θεόφιλος (829-842) 838 Οι Άραβες καταστρέφουν το Αμόριο και την Άγκυρα Μιχαήλ Γ ' ο Μέθυσος (842-867) 843 Οριστική αναστήλωση των εικόνων 856 Εκθρόνιση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας 858-67 Πρώτη πατριαρχεία του Φωτίου 86ο Επίθεση των Ρώσων στην Κωνσταντινούπολη 863 Ήττα των Αράβων στο Πόσον περ. 864 Εκχριστιανισμός των Βουλγάρων 866 0 Βασίλειος δολοφονεί τον καίσαρα Βάρδα καταδίκη της Εικονομαχίας Βασίλειος Α' (867-886) 790 Η Ειρήνη βασιλεύει μόνη της 872 Ήττα των Παυλικιανών στη Μικρά Ασία (μονοκρατορία Ειρήνης) 873 Νίκες εναντίων των Αράβων 792. Οι Βούλγαροι νικούν τους Βυζαντινούς 877-86 Δεύτερη πατριαρχεία του Φωτίου στη Θράκη 878 Οι Άραβες καταλαμβάνουν Ειρήνη (797-802) τις Συρακούσες 8οο Αυτοκρατορική στέψη του Καρλομάγνου Λέων Σ Τ ' (886-912) στη Ρώμη 894-6 Πόλεμος με τη Βουλγαρία

418 Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ 9 0 2 Πτώση του Ταυρομενίου 9 0 4 Λεηλασία της Θεσσαλονίκης 9 Π -Ι2 Αποτυχία της προσπάθειας για· ανακατάληψη της Κρήτης Αλέξανδρος (912-913) Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (913-959) 913 Ο Συμεών της Βουλγαρίας προ των πυλών της Κωνσταντινουπόλεως 917 Νίκη του Συμεών στην Αγχίαλο 9 2 0 - 4 4 Ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός συναυτοκράτορας 9 2 3 -4 4 Επιτυχείς εκστρατείες του Ιωάννη Κουρκούα εναντίον των Αράβων 9 4ΐ Εκστρατεία των Ρώσων εναντίον της Κωνσταντινουπόλεως 946 Η πριγκίπισσα Όλγα της Ρωσίας ασπάζεται τον.χριστιανισμό Ρωμανός Β ' (959-963) 961 Ο Νικηφόρος Φωκάς καταλαμβάνει την Κρήτη 962 Ο Όθων Α' στέφεται αυτοκράτορας Νικηφόρος Β ' Φωκάς (963-969) 965 Κατάκτηση της Ταρσού' προσάρτηση της Κύπρου 969 Κατάκτηση της Αντιόχειας και του Χαλεπίου Ιωάννης Α' Τζιμισκής (969-976) 97ΐ Ο Ιωάννης προσαρτά την ανατολική Βουλγαρία και νικά τον Σβιατοσλάβο 975 Ο Ιωάννης εισβάλλει στην Παλαιστίνη Βασίλειος Β ' ο Βουλγαροκτόνος (976-1025) 989 Βάπτιση του Βλαδίμηρου 997 Ο Σαμουήλ της Βουλγαρίας ερημώνει την Ελλάδα- εκχριστιανισμός των Μαγυάρων ιοοο Προσάρτηση του Γεωργιανού πριγκιπάτου Ταό ιοοι-ι8 Κατάκτηση της Βουλγαρίας 1022 Προσάρτηση του βασιλείου του Βασπουραχάν της Αρμενίας Κωνσταντίνος Η' (1025-1028) Ρωμανός Γ ' Αργυρός (1028-1034) 1031 Οι Βυζαντινοί κερδίζουν την Έδεσσα Μιχαήλ Δ ' ο Παφλαγόνας (1034-1041) 1038 Αρχίζει η ανακατάληψη της Σικελίας ατι τον Γεώργιο Μανιάκη 1040 Επανάσταση των Βουλγάρων Μιχαήλ Ε ' Καλαφάτης (1041-1042) Ζωή και Θεοδώρα (1042) Κωνσταντίνος Θ' ο Μονομάχος (1042-1055) 1043 Επίθεση των Ρώσων εναντίον της Κωνσταντινουπόλεως 1043-4 Αποτυχία της επανάστασης του Μανιάκη ιο44'5 Προσάρτηση του βασιλείου του Ανίου 1054 Σχίσμα Θεοδώρα (1055-1056) Μιχαήλ Σ Τ ' ο Στρατιωτικός (1056-1057) Ισαάκιος Α' Κομνηνός (1057-1059) 1058 Καθαίρεση του πατριάρχη Μιχαήλ Κη ρ ούλα ρ ίου Κωνσταντίνος I' Δούκας (1059-1067) 1061-91 Οι Νορμανδοί κατακτούν τη Σικελία 1064 Οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατακτούν την Αρμενία Ρωμανός Δ ' Διογένης (1067-1071) ιοχι Οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τη Βάρι- ήττα των Βυζαντινών στο Ματζικέρτ Μιχαήλ Ζ' Παραπινάκης/Δούκας (1071-1078) 1071-81 Οι Σελτζούκοι Τούρκοι καταλαμβάνουν τα υψίπεδα της Ανατολίας και την Ιερουσαλήμ Νικηφόρος Γ ' Βοτανειάτης (1078-1081) 1078 Εμφύλιος πόλεμος με τον Νικηφόρο Βρυέννιο και άλλους

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο ΓΙΟ 4 * 9 Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118) 1082 Οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τη ΒΔ Ελλάδα' παραχώρηση εμπορικών προνομίων στη Βενετία 10 91 Ήττα των Πετσενέγγων 1 0 9 7 Πρώτη Σταυροφορία 10 9 9 Ο1 Φράγκοι ιδρύουν το βασίλειο της Ιερουσαλήμ ιιο8 Ο Αλέξιος νικά τον Βοημούνδο Ιωάννης Β ' Κομνηνός (1118-1143) H2 2 -6 Το Βυζάντιο βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τη Βενετία 112 7 Πόλεμος με την Ουγγαρία ιΐ37 Ο Ιωάννης προσαρτά την Αντιόχεια Μανουήλ Α' Κομνηνός (1143-1180) 1147-9 Δεύτερη Σταυροφορία 1152-4 Το Βυζάντιο σε πόλεμο με την Ουγγαρία ιΐ59 Ο Μανουήλ εισέρχεται στην Αντιόχεια ιιγι Οι Βενετοί της Κωνσταντινουπόλεως συλλαμβάνονται 1 1 7 6 Ήττα του Μανουήλ από τους Τούρκους στο Μυριοκέφαλο ιι8ο Ίδρυση της σερβικής μοναρχίας από τον Στέφανο Νεμάνια Αλέξιος Β ' Κομνηνός (1180-1183) 1182 Σφαγή των Λατίνων στην Κωνσταντινούπολη Ανδρόνικος Α' Κομνηνός (1183-1185) 118 4 Ο Ισαάκιος Κομνηνός αυτοαναγορεύεται ηγεμόνας της Κύπρου 1185 Οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη Ισαάκιος Β ' Άγγελος (1185-1195) ιι86 Η Βουλγαρία γίνεται ανεξάρτητη 118 7 Ο Σαλαδίν καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ Π89-9 2 Τρίτη Σταυροφορία 1191 Ο Ριχάρδος Α' της Αγγλίας καταλαμβάνει την Κύπρο Αλέξιος Γ ' Άγγελος (1195-1203) 12 0 1-4 Τέταρτη Σταυροφορία Ισαάκιος Β ' Άγγελος (πάλι) (1203-1204) Αλέξιος Δ' συναυτοκράτορας 12 0 4 Ο Αλέξιος Κομνηνός ιδρύει το Βασίλειο της Τραπεζούντας Αλέξιος Ε ' Δούκας Μούρτζουφλος (1204) 12 0 4 Η Κωνσταντινούπολη καταλαμβάνεται από τους Σταυροφόρους Λ Α Τ Ι Ν Ο Ι Α Τ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ε Σ Τ Η Σ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Ε Ω Σ Βαλδουίνος της Φλάνδρας (1204-1205) Ερρίκος της Φλάνδρας (1206-1216) Πέτρος ντε Κουρτεναί (1217) Γιολάνδη (1217-1219) Ροβέρτος Β ' ντε Κουρτεναί (1221-1228) Βαλδουίνος Β' (1228-1261) Ιωάννης ντε Μπριέν, συμβασιλεύς (1229- 1237) Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Α Τ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ε Σ Σ Τ Η Ν Ι Κ Α Ι Α Θεόδωρος Α' Λάσκαρης (1208-1221) 1219 Ίδρυση ανεξάρτητης Σερβικής Εκκλησίας- ο Θεόδωρος συνάπτει ειρήνη με τη Βενετία Ιωάννης Γ ' Δούκας Βατάτζης (1221-1254) 122 2 Εμφάνιση των Μογγόλων στην Ευρώπη 1235 Ο πατριάρχης Γερμανός Β' τοποθετεί έναν πατριάρχη επικεφαλής της Βουλγαρικής Εκκλησίας 12 4 0 Οι Μογγόλοι καταστρέφουν το Κίεβο 12 4 6 Ο Ιωάννης Γ' καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη Θεόδωρος Β ' Λάσκαρης (1254-1258) 1254 Οι Μαμελούκοι Τούρκοι σουλτάνοι εγκαθίστανται στην Αίγυπτο 1258 Οι Μογγόλοι καταστρέφουν τη Βαγδάτη Ιωάννης Δ ' Δούκας (1258-1261)

4 2 ° Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Ο Μιχαήλ Η ' Παλαιολόγος (1259-1261) 1259 Μάχη Πελαγονίας ΐ26ι Τέλος της λατινικής κυριαρχίας στην Κωνσταντινούπολη Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Α Τ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ε Σ Σ Τ Η Ν Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η Μιχαήλ Η ' Παλαιολόγος (1261-1282) 1269 Προσάρτηση του Μυστρά στο Βυζάντιο 1274 Σύνοδος της Λυών' ο Μιχαήλ υποτάσσεται στη Ρώμη 1281 Σικελικός Εσπερινός Ανδρόνικος Β ' (1282-1328) 1282 Οι Σέρβοι καταλαμβάνουν τα Σκόπια 1302 Οι Οθωμανοί νικούν τους Βυζαντινούς στη μάχη του Βαφέως 1303 Ο Ανδρόνικος ζητά τη βοήθεια της Καταλανικής Εταιρείας 1308 Οι Οθωμανοί εισδύουν στην Ευρώπη 1321-8 Εμφύλιος πόλεμος μεταξύ του Ανδρόνικου Β' και του Ανδρόνικου Γ ' Παλαιολόγων 1326 Οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν την Προύσα Ανδρόνικος Γ ' (1328-1341) 1331 Οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Νίκαια Ι331'5 5 Ο Στέφανος Δουσάν στέφεται βασιλιάς της Σερβίας 1332 Πεθαίνουν ο Ανδρόνικος Β' και ο Θεόδωρος Μετοχίτης 1337 Οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Νικομήδεια Ιωάννης Ε ', πρώτη περίοδος βασιλείας (1341-1354) 1341-7 Εμφύλιος πόλεμος 1347-54 Συμβασιλεία με τον Ιωάννη ΣΤ' 1351 Η Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως αναγνωρίζει το κίνημα του Ησυχασμού 1354 Οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν την Καλλίπολη' εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στον Ιωάννη Ε' και τον Ιωάννη ΣΤ' Ιωάννης Ε ', δεύτερη περίοδος βασιλείας (1354-1376) 1354-7 Εμφύλιος πόλεμος με τον Ιωάννη Καντακουζηνό 1355 Οι Σέρβοι ελέγχουν το μεγαλύτερο τμήμα της Ελλάδας 1369 Οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν την Αδριανούπολη- ο Ιωάννης υποτάσσεται στη Ρώμη 1371 Οι Τούρκοι νικούν τους Σέρβους στη μάχη της Μαρίτσας ('Εβρου ή Cemomen) 1371/2 Ο Ιωάννης γίνεται υποτελής του Μουράτ Α' Ανδρόνικος Δ ' (1376-1379) 1376-9 Εμφύλιος πόλεμος Ιωάννης Ε ', τρίτη περίοδος βασιλείας (1379-1391) 1387 Οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη 1389 Ήττα των Σέρβων στο Κόσοβο- ενθρόνιση του Βαγιαζήτ Α' Ιωάννης Ζ' Παλαιολόγος (1390) Μανουήλ Β ' (1391-1425) 1393 Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Θεσσαλία και τη Βουλγαρία 1394 Ο Μανουήλ αρνείται υποτέλεια στον Βαγιαζήτ 1396 Ήττα του Φιλίππου του Τολμηρού της Βουργουνδίας και του Σιγισμούνδου της Ουγγαρίας στη Νικόπολη Ι39 7"Ι4 ° 3 Ο Βαγιαζήτ Α' πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη Ι399-Ι4°3 Περιοδεία του Μανουήλ Β' στην Ευρώπη 1402 Ο Ταμερλάνος νικά τους Τούρκους στην Άγκυρα 1403-13 Εμφύλιος πόλεμος Τούρκων 1422 Ο Μουράτ Β' πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη 1424 Ανανέωση της υποτέλειας στους Τούρκους Ιωάννης Η ' (1425-1448) 1430 Η Θεσσαλονίκη ανακαταλαμβάνεται από τους Τούρκους

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ ΙΟ 1438-9 Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας 1 4 4 4 Ήττα των συνασπισμένων χριστιανικών κρατών της Ευρώπης στη Βάρνα Κωνσταντίνος ΙΑ' Δραγάσης (1 4 4 9-1 4 5 3) 1451 Ενθρόνιση του Μωάμεθ Β' 1452. Ο Μωάμεθ κτίζει οχυρώσεις στον 42 ϊ Βόσπορο (το λεγόμενο « B o g h a z - K e s e n » ή «Λαιμοκοπίη») 1453 Κατάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τον Μυστρά (1 4 6 0) Κατάκτηση Τραπεζούντας (1 4 6 1)

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Έργο αναφοράς

A. Ε Kazhdan (εκδ.), The Oxford Dictionary of Byzantium,3 τόμ. (Νέα Υόρκη - Οξφόρδη, 1 9 9 1).

Εγχειρίδια βυζαντινής ιστορίας

G. Ostrogorsky, History of the Byzantine State, μτφρ. J. Hussey (Οξφόρδη, 1 9 6 8).

W. Treadgold, A History o f the Byzantine State and Society (Stanford, 1 9 9 7). To έργο που καλύπτει κατά τον καλύτερο τρόπο την οικονομική ιστορία του

Βυζαντίου είναι αυτό του Μ. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy (Καίμπριτζ, 1 9 8 5).*

Εθνικές ομάδες

E Charanis, Studies in the Demography of the Byzantine Empire (Λονδίνο, 1 9 7 2). Πολιτισμός

λ. H. Baynes and H. St. L. B. Moss (εκδ.), Byzantium. An Introduction to East Roman Civilization (Οξφόρδη, 1 9 4 8).*

A. Guillou, La Civilisation byzantine (Παρίσι, 1 9 7 4).*

C. Mango, Byzantium: The Empire of New Rome (Λονδίνο, 1 9 8 0).* Ιδεολογία

H. Ahrweiler, L ’Ideologie politique de TEmpire byzantin (Παρίσι, 1 9 7 5).* G. Dagron, Empereur et pretre (Παρίσι, 1 9 9 6).

E Dvomik, Early Christian and Byzantine Political Philosophy, 2 τόμ. (Ουά- σινγκτον, 1 9 6 6). Ιστοριογραφία Για το θέμα αυτό δεν υπάρχει ακόμα ειδική μονογραφία.1 2 Κάποιες σχετικές 1 Σ τ Ε . Τα έργα που σημειώ νονται μ ε αστερίσκο έχουν μετα φ ρα στεί κα ι στην ελληνική γλώ σσα. ' Σ τ Ε . Σ τ α ελληνικά κυκλοφορεί σ χετική μονογραφία [βλ. Λ . Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, Α '-Β ' (Αθήνα 1997,2002)] η οποία στους δύο πρώ τους τόμους της καλύπτει την περίοδο από τον 4ο έω ς τον 10ο αιώ να' η ιστοριογραφ ία τω ν λοιπών αιώνων θα εξετα σ τεί στους τόμους που ακολουθούν.

$

•J

Ε Π Ι Λ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς στα παρακάτω έργα: Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, 2η εκδ., i (Βερολίνο, 1 9 5 8) και Η. Hunger, Die hochspra- chliche profane Literatur der Byzantiner, i (Μόναχο, 1 9 7 8).*

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1

G. Bowersock, Julian the Apostate (Λονδίνο, 1 9 7 8).

P. R. L. Brown, The World of Late Antiquity (Λονδίνο, 1 9 7 1).* A. Cameron, The Later Roman Empire (Λονδίνο, 1 9 9 3).*

---- and P. Gamsey (εκδ.), The Cambridge Ancient History, xiii; The Late Empire, AD 337-425 (Καίμπριτζ, 1 9 9 8).

---- B. Ward-Perkins, - M. Whitby (εκδ.), The Cambridge Ancient History, xiv: Late Antiquity: Empire and Successors, AD 425-600 (Καίμπριτζ, 2000). R. Collins, Early Medieval Europe (Λονδίνο, 1 9 9 1).

J. A. S. Evans, The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power (Λονδίνο, 1 9 9 6).*

A. Η. M. Jones, Constantine and the Conversion of Europe (Λονδίνο, 1 9 4 8).* ---- The Later Roman Empire,3 τόμ. (Οξφόρδη, 1 9 6 4).

P. Magdalino (εκδ.), New Constantines (Aldershot, 1 9 9 4).

M. Whittow, The Making o f Orthodox Byzantium (Λονδίνο, 1 9 9 6).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2

J. Batly, Guide d ’Apamee (Βρυξέλλες, 1 9 8 1).

D. Claude, Die byzantinische Stadt im 6. Jahrhundert (Μόναχο, 1 9 6 9).

A.-J. Festugiere (έκδ.-μτφρ.), La Vie de Theodore de Sykeon, 2 τόμ. (Βρυξέλλες, 1 9 7 0).

---- and L. Ryden, Vie de Symeon le fou et Vie de Jean de Chypre (Παρίσι, 1 9 7 4).

C. Foss, Byzantine and Turkish Sardis (Καίμπριτζ, Μασσαχουσέτης 1 9 7 6). ----Ephesus after Antiquity (Καίμπριτζ, 1 9 7 9).

---- Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asia Minor (Aldershot, 1 9 9 6). A. Η. M. Jones, Cities of the Eastern Roman Empire, 2η έκδ. (Οξφόρδη, 1 9 7 1). J. H. W. G. Fiebeschuetz, The Decline and Fall of the Roman City (Οξφόρδη,

2001) .

C. Roueche, Aphrodisias in Late Antiquity (Λονδίνο, 1 9 8 9).

I. and N. Sevcenko, The Life of Nicholas of Sion (Μπρούκλιν, Μασσαχουσέτης 1 9 8 4).

J. Shereshevski, Byzantine Urban Settlements in the Negev Desert (Beer-Sheva, 1 9 9 1).

G. Tate, Les Campagnes de la Syrie du nord (Παρίσι, 1 9 9 2).

G. Tchalenko, Villages antiques de la Syrie du nord,3 τόμ. (Παρίσι, 1 9 5 3-8).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3

P. R. L. Brown, Society and the Holy in Late Antiquity (Λονδίνο, 1 9 8 2).* D. J. Chitty, The Desert a City (Οξφόρδη, 1 9 6 6).

Ε Π ΙΛ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

, Howard-Johnston - Ρ. Hayward (εκδ.), The Cult of Saints in Late Antiquity and the Early Middle Ages (Οξφόρδη, 1 9 9 9).

A. Kennedy, Greek Rhetoric under Christian Emperors (Princeton, 1 9 8 3). R. Lane Fox, Pagans and Christians (Λονδίνο, 1 9 8 6).

J. H. W. G. Liebeschuetz, Continuity and Change in Roman Religion (Οξφόρδη, 1 9 7 9).

rL MacMullen, Christianizing the Roman Empire (New Haven, 1 9 8 4). PL-I. Marrou, Histoire de Veducation dans Tantiquite, 6η έκδ. (Παρίσι, 1 9 6 5). A. Momigliano (εκδ.), The Conflict between Paganism and Christianity in the

Fourth Century (Οξφόρδη, 1 9 6 3).

A D. Nock, “Early Gentile Christianity” , στο Z. Stewart (εκδ.), Essays on Religion and the Ancient World, i (Οξφόρδη, 1 9 7 2) 4 9-1 3 3.

X. G. Wilson (εκδ.), Saint Basil on Greek Literature (Λονδίνο, 1 9 7 5).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4

M. Cook, Muhammad (Οξφόρδη, 1 9 8 3).

---- και E Cron e, Hagarism: The Making o f the Islamic World (Καίμπριτζ, 1 9 7 7). P. Crone, Meccan Trade and the Rise of Islam (Οξφόρδη, 1 9 8 7).

A Ducellier, Le Miroir de ITslam: Musulmans et chretiens d ’Orient au Moyen Age, VIP -XT siecles, 2 η έκδ. (Παρίσι, 1 9 9 6).

G. Hawting, The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate, AD 661-750 (Λονδίνο, 1 9 8 6).

R, Hoyland, Arabia and the Arabs from the Bronze Age to the Coming of Islam (Λονδίνο, 2001).

Ibn Ishaq, Sirat al-nabi/The Life of Muhammad, μτφρ. A. Guillaume (Οξφόρδη, 1 9 5 5).

E. M. Jeffreys, “The Image of the Arabs in Byzantine Literature” , The 17th International Byzantine Congress (New Rochelle, 1 9 8 6), 3 0 5-3 2 1.

F. E. Peters, “The Quest for the Historical Muhammad” , International Journal of Middle East Studies2 3 (1 9 9 1), 2 9 1-3 1 5.

A. Rippin, Muslims, their Religious Beliefs and Practices, i: The Formative Period (Λονδίνο, 1 9 9 0).

I. Shahid, Byzantium and the Arabs in the Sixth Century (Ουάσινγκτον, 1 9 9 5). Βλ. επίσης Encyclopaedia of Islam, εκδ. H. A. R. Gibb κ.ά. (Λάιντεν, 1 9 6 0

-2001).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 5

J. Fine, The Early Medieval Balkans (Ann Arbor, 1 9 8 3).

J. Haldon, Byzantium in the Seventh Century (Καίμπριτζ, 1 9 9 0). C. Head, Justinian II of Byzantium (Madison, Wis., 1 9 7 2).

W. Kaegi, Byzantine Military Unrest, 471-843: An Interpretation (Άμστερνταμ, 1 9 8 1).

R.-J. Lilie, Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber (Μόναχο, 1 9 7 6).

4 2 6 Ε Π Ι Λ Ε Γ Μ Ε Ν Η ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ

Ρ. Speck, Artabasdos (Βόννη, 1 9 8 1).

A. Stratos, Byzantium in the Seventh Century,5 τόμ. (Άμστερνταμ, 1 9 6 8-8 0).* Κοινωνικές δομές

W. Brandes, Die Stadte Kleinasies im 7. und 8. Jahrhundert (Βερολίνο, 1 9 8 9). M. Kaplan, Les Hommes et la terre a Byzance du VI' au XT siecle (Παρίσι,, 1 9 9 2) A. Kazhdan - A. Cutler, “Continuity and Discontinuity in Byzantine History”

Byzantion5 2 (1 9 8 2), 4 2 9-4 7 8.

P. Lemerle, The Agrarian History of Byzantium (Galway, 1 9 7 9)

W. Treadgold, “The Break in Byzantium and the Gap in the Byzantine Studies” Byzantinische Forschungen15 (1 9 9 0), 2 8 9-3 1 6.

----Byzantium and its Army, 284-1081 (Stanford, 1 9 9 5).*

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 6

P. J. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople (Οξφόρδη, 1 9 5 8). M.-F. Auzepy, La Vie d ’Etienne le Jeune par Etienne le Diacre (Μπέρμιγχαμ,

1 9 9 7).

----L ’Hagiographie et Ticonoclasme byzantin (Μπέρμιγχαμ, 1 9 9 9). A. Bryer and J. Herrin (εκδ.), Iconoclasm (Birmingham, 1 9 7 7).

Averil Cameron, “Images of Authority: Elites and Icons in late Sixth-Centuiy Byzantium” , Past and Present 8 4 (1 9 7 9), 3-3 5; ανατύπωση στο Cominuity and Change in Sixht-Century Byzantium (Λονδίνο, 1 9 7 8), άρθρο XVin. G. Dagron “Le christianisme byzantin de VIIe au milieu du XP siecle” , στχ

Histoire du Christianisme, iv. (Παρίσι, 1 9 9 3), 9-3 4 8.

S. Gero, Byzantine Iconoclasm during the Reign of Leo III with Particulai Attention to the Oriental Sources (Λουβαίν, 1 9 7 3).

---- Byzantine Iconoclasm during the Reign of Constantine V with Particulai Attention of the Oriental Sources (Λουβαίν, 1 9 7 7).

P. Karlin-Hayter, “A Byzantine Political Monk: St. Theodore Stoudite” , Jahrb. d. Osterr. Byzantinistik4 4 (1 9 9 4), 2 1 7-3 2.

Nikephoros (Patriarch), Discours centre les Iconoclastes, μτφρ. M.-J. Mondzain- Baudinet (Παρίσι, 1 9 8 9).

----Short History, εκδ. και μτφρ. C. Mango (Ουάσινγκτον, 1 9 9 0).

Theophanes Confessor, Chronicle, μτφρ. C. Mango - R. Scott (Οξφόρδη, 199 7 1.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 7

M. Angold, The ByzaMine Empire, 1025-1204: A Political History, 2η εκδ. (Λον­ δίνο, 1 9 9 7).*

J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations a Byzance, 963-1210 (Παρίσι,, 1 9 9 0). J. F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204 (Λον­

δίνο, 1 9 9 9).

A. Harvey, Economic Expansion in the Byzantine Empire, 900-1200 (Καίμπριτζ. 1 9 8 9).*

B. Hill, Imperial Women in Byzamium, 1025-1204: Power, Patronage and Ideol­ ogy (Λονδίνο, 1 9 9 9).

Ε Π Ι Λ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α _{4 2 7}

Μ. M c C o r m ic k , Origins of the European Economy: Communications and Com­ merce, AD 300-900( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 2 0 0 1 ).

?. Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180 (Καίμπριτζ, 1993). M. Mullett - D. Smythe (εκδ.), Alexios I Komnenos (Μπέλφαστ, 1996). X. Oikonomides, Fiscalite et exemption a Byzance (IX'-XT siecles)(Α θ ή ν α , 1996). P. S t e p h e n s o n , Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Sudy of the Northern

Balkans, 900-1204 (Καίμπριτζ, 2 0 0 0).

T o u g h e r , The Reign of Leo VI (886-912): Politics and People( Λ ά ιν τ ε ν , 1997). W . Treadgold, The B yzantine Revival, 780-842 (Stanford, 1988).

M . Whittow, The M aking o f Orthodox Byzantium , 600-1025(Λ ο ν δ ίν ο , 1996).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 8

Alan Cameron, The Greek Anthology from Meleager to Planudes (Ο ξ φ ό ρ δ η , 1993).

A Cutler, The Hand of the Master: Craftsmanship, Ivory and Society in Byzan­ tium (9th-llth Centuries) (Princeton, 1994).

R. Devreesse, Introduction a I’etude des manuscrits grecs (Παρίσι, 1954). R. J. H. J e n k in s , “ T h e C l a s s i c a l B a c k g r o u n d o f th e S c r ip t o r e s p o s t T h e o p h a -

n e m ” , Dumbarton Oaks Papers 8 (1954), 11-30; α ν α τ ύ π ω σ η σ το Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Centuries (Λ ο ν δ ίν ο , 1970), ά ρ θρ ο IV. P. Lemerle, Le Premier Humanisme byzantin (Παρίσι, 1971).*

R . M c K it te r ic k (εκδ.), Carolingian Culture: E m ulation a n d Innovation ( Κ α ί­ μπριτζ, 1994).

K. Weitzmann, Die byzantinische Buchmalerei des 9. und 10. Jahrhunderts (Βε­ ρολίνο, 1935).

---- The Joshua Roll. A Work of the Macedonian Renaissance(P r in c e to n , 1948). --- Studies in Classical and Byzantine Manuscdpt Illumination, ε κ δ . H. L .

Kessler (Σικάγο - Λονδίνο, 1971).

V G . Wilson, Scholars o f B yzantium , 2η έ κ δ . (Λ ο ν δ ίν ο , 1996).*

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 9

Λ A v e n a r iu s , Die byzantinische Kultur und die Slawen. Zum Problem der Rezep- tion und Transformation (6. bis 12. Jahrhundert) ( Β ιέ ν ν η - Μ ό ν α χ ο , 2000). F. Dvorik, Byzantine Missions among the Slavs: Saints Constantine-Cydl and

Methodius (New Brunswick, NJ, 1970).

J. V. A. Fine, Jr., The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Sixth to the Late Twelfth Century (Ann Arbor, 1983).

S. Franklin - J. Shepard, The Emergence of Rus, 750-1200 (Λονδίνο, 1996). C . Hannick, “Les nouvelles chretientes du monde byzantin: Russes, Bulgares et

Serbes” , στο Histoire du Christianisme,iv (Παρίσι, 1993) 909-39.

D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth: Eastern Europe, 500-1453 (Λονδί­ νο, 1971).*

----Six Byzantine Portraits (Ο ξ φ ό ρ δ η , 1988). ----B yzantium a n d the Slavs (Νέα Υόρκη, 1994).

Ε Π Ι Λ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Ι

23 (1964), 220-36; α ν α τ ύ π ω σ η σ το Ideology, Letters an d Culture in the zantine World (Λ ο ν δ ίν ο , 1982), ά ρ θρ ο IV.

J. S h e p a r d , “ S l a v s a n d B u l g a r s ” , στο R . M c K it te r ic k ( ε κ δ .) , The New Camhrr-M M edieval History, iii (Καίμπριτζ, 1995), 228-48.

--- “ B u l g a r ia : T h e O th e r B a l k a n E m p i r e ” , σ το T. R e u t e r ( ε κ δ .) , The Λ - J

Cambridge M edieval History, iii ( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 1999), 567-85.

7 IS 1

L . S im e o n o v a , Diplomacy of the Letter and the Cross: Photios, Bulgaria and Papacy, 860’s-880’s (Άμστερνταμ, 1998).

P. S t e p h e n s o n , Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Norther Balkans, 900-1204 ( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 2 0 0 0 ).

V . V a v r in e k , “ T h e In tr o d u c tio n o f th e S la v o n ic L itu r g y a n d th e B y z a n tin e s io n a r y P o lic y ” , σ το V . V a v r in e k (εκδ.), Beitrage zur byzantinischen Geschidε * im 9.-11. Jahrhundert (Πράγα, 1978), 255-81.

--- a n d B . Z a s t e r o v a , “ B y z a n tiu m ’ s R o le in th e F o r m a tio n o f G r e a t M o r a v ia Culture” , Byzantinoslavica 43 (1982), 161-88.

A . P. V la s t o , The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to th Medieval History of the Slavs ( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 1970).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 10

1

M . A n g o ld , A Byzantine Government in Exile: Government a n d Society under t Laskarids o f Nicaea (1204-1261) (Οξφόρδη, 1975).

F . B a b in g e r , M ehm ed the Conqueror a n d his Time,μτφρ. R . M a n h e im (Prince­ ton, 1978).

J. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425): A Study in Late Byzantine Sto-I tesmanship (New Brunswick, NJ, 1969).

M . B a r t u s is , The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-1453( Φ ιλ α ­ δέλφεια, 1992).

C . C a h e n , The Formation o f Turkey: The Seljukid Sultanate o f Rum, Eleventh it

Fourteenth Century, μ τ φ ρ .- έ κ δ . P . M . H o lt (H a rlo w , 2 0 0 1 ).

G . D e n n is , The R eign o f M anual I I Palaeologus in Thessalonica, 1382-1387. O r ie n t a lia C h r is t ia n a A n a le c t a 159 (Ρώμη, 1960).

D . G e a n a k o p lo s , Emperor Michael Palaeologus and the West, 1258-1281: A Slum in Byzantine-Latin Relations (Καίμπριτζ, Μασσαχουσέτης 1959).*

J. G ill, Byzantium and the Papacy, 1198-1400 (New Brunswick, NJ, 1979). P . G r ie r s o n , Catalogue o f the B yzantine Coins in the Dum barton Oaks Collectiam

a n d in the Whittemore Collection, v : M ichael VIII to Constantine XI, 125c- 1453, σε 2 μέρη (Ο υ ά σ ιν γ κ τ ο ν , 1999).

M . H e n d y , Catalogue o f the Byzantine Coins in the D um barton Oaks Collection a n d in the Whittemore Collection:iv, Alexius I to M ichael VIII, 1081-1261, az 2 μέρη (Ουάσινγκτον, 1999).

C. Imber, The O ttoman Empire, 1300-1481 (Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η , 1990). A . L a io u , Constantinople a n d the Latins: The Foreign Policy o f Andronikos E.

1282-1328( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , Μ α σ σ α χ ο υ σ έ τ η ς 1972).

D. Nicol, B yzantium a n d the Venice: A S tu d y in Diplomatic an d Cultural R ela­ tions (Καί μπριτζ, 1988).*

--- The Despotate o f Epiros, 1267-1479 (Καίμπριτζ, 1984).*

--- The Im m ortal Emperor: The Life a n d Legend o f Constantine Palaiologos, Last Emperor o f the Rom ans (Καίμπριτζ, 1992).*

---- The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453 ( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 1993).*

--- The Reluctant Emperor: A Biography o f John Cantacuzene, Byzantine E m ­ peror a n d Monk, c. 1295-1383 (Καίμπριτζ, 1996).

Reinert, “The Palaiologoi, Yildirim Bayezid and Constantinople: Lune 1389- March 1391” , στο S. Landon χ.ά. (εχδ.), To Ellenikon: Studies in Honor o f Speros Vryonis Jr. _{(New Rochelle, 1993), 289-365.}

5. Runciman, The Fall o f Constantinople 1453 (Καίμπριτζ, 1965).*

G. Soulis, The Serbs a n d B yzantium during the Reigns o f Tsar Stephen D usan

(1331-1355) a n d his Successors (Ουάσινγχτον, 1984).

_. Vryonis, The Decline o f Hellenism in Asia M inor a n d the Process o f Islamiza- tion fro m the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley - Los Angeles,

1971).*

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 1

B. L. Fonkitch, Manuscrits grecs dans les collections europeennes(Μόσχα, 1999). E. Fryde, The E arly Palaeologan Renaissance (1261-C.1360) (Λάιντεν, 2000). J. Irigoin, Tradition et cntique des textes grecs (Παρίσι, 1997).

I. P . M e d v e d e v , Vizantijskij gum anism X IV -X V w ., 2 η έ κ δ . ( Α γ ία Π ε τ ρ ο ύ π ο λ η , 1997).

S . M e r g ia li, L ’Enseignement et les lettrespendant Tepoque des Paleologues (1261- 1453) (Αθήνα, 1996).

D . M . N ic o l, Church a n d Society in the L ast Centuries o f B yzantium ( Κ α ίμ π ρ ιτ ζ , 1993).*

D. P in g r e e , “ G r e g o r y C h io n ia d e s a n d P a la e o lo g a n A str o n o m y ” , Dum barton Oaks Papers 18 (1964), 135-60.

L . D . R e y n o ld s - N. G . W ils o n , Scribes a n d Scholars: A Guide to the Transmission o f Greek a n d L a tin Literature, 3η έκδ. (Οξφόρδη, 1991).*

5. Runciman, The Last Byzantine Renaissance (Καίμπριτζ, 1970).*

J. S c a r b o r o u g h ( ε χ δ .) , Sym posium on B yzantine Medicine = Dumbarton Oaks Papers38 (1984). Πρβλ. ιδίως A H o h lw e g για τον J o h n A k to u a r io s , σσ. 121-34. I. S e v c e n k o , “ T h e o d o r e M e t o c h it e s, th e C h o r a a n d th e I n t e lle c t u a l T r e n d s o f h is

T im e ” , στο P . A . U n d e r w o o d (εχδ.), The Kariye D jam i, iv (P r in c e to n , 1975), 19-91.

---Society a n d Intellectual Life in Late B yzantium (Λονδίνο, 1981). A. Tihon, Etudes d ’astronomie byzantine (A ld e r s h o t, 1994).

---- “L’astronomie byzantine a l’aube de la Renaissance” , Byzantion 6 6 (1996), 244-80.

--- a n d R . M e r c ie r , Georges Gemiste Plethon: M anuel d ’astronomie (L o u v a in -la-Neuve, 1998). Ε Π Ι Λ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α I

I

•a in f »