PUNOI: Ermal ZGURO
PËRMBAJTJA
Hyrje
Hyrje...3
Menaxhimi i Riskut të kredisë...4
Përkufizimi i Riskut të kredisë...4
Komponentët e menaxhimit të riskut të kredisë...5
Kriza e riskut të kredisë 2007-2009...10
Menaxhimi i Riskut te Tirana Bank...11
Risku Operacional...14
Përkufizimi dhe Elementët e Riskut Operacional...14
Menaxhimi i Riskut Operacional ...15
Situata Aktuale dhe Risku Operacional në nivel Global...17
Risku Operacional në Shqipëri...18
Risku i Likuiditetit...22
Çfarë është Risku i Likuiditetit...22
Ta kuptosh Riskun e Likuiditetit dhe ta drejtosh atë ...25
Risku i likuiditetit dhe mbikëqyrja...26
Risku i likuiditetit në Shqipëri dhe Mbikëqyrja ...27
Risqet e normave të interesit, kurseve të këmbimit dhe tregut...29
Risku i normave të interesit ...29
Si e menaxhon riskun e normave te interesit BKT?...30
Kurset e këmbimit ose risku i monedhës...32
Risku i tregut ose çmimi i riskut...35
Si e menaxhon riskun e tregut BKT?...36
Konkluzione...37
Hyrje
Në biznesin e sotëm risku luan një rol kritik. Pothuajse në çdo vendim biznesi kërkohet që menaxherët dhe ekzekutivët të balancojnë riskun dhe kthimin. Menaxhimi efektiv i riskut të biznesit është esencial në suksesin e kompanisë.
Në sistemin bankar menaxhimi i risqeve merr një rëndësi të vecantë, ku rregullatorët janë përgjegjës për mbrojtjen kundrejt dështimeve të sistemit bankar dhe të ekonomisë.
Megjithëse bankat kanë shumë risqe të njëjta me bizneset e tjera, risqet kryesore që veçanërisht ndikojnë bankat janë:
- Risku i Kredisë, - Risku Operacional. - Risku i Likuiditetit, - Risku i Tregut,
- Risku i Normave të Interesit, - Risku i monedhës së huaj.
Bankat duhet ti menaxhojnë me kujdes pasi një menaxhim jo efektiv i risqeve, mund të çojë shumë shpejt në dështimin e bankës.
Nëqoftëse një bankë perceptohet që është në pozicion të dobët financiar, depozituesit do të tërheqin fondet e tyre, bankat e tjera nuk do ta kreditojnë, nga ana tjetër banka vetë nuk do jetë në gjëndje të shesë letrat me vlerë të borxhit në tregjet financiare. Të gjitha këto do të përkeqësonin edhe më tepër situatën financiare të saj.
Frika e dështimeve të bankave ishte një nga shkaqet kryesore të krizës së kredisë në vitet 2007-2009.
Menaxhimi i Riskut të kredisëi
Përkufizimi i Riskut të kredisë
Risku kryesor me te cilën përballen bankat është risku i kredisë i cili përkufizohet si: “Potenciali që një debitor do të dështojë në përmbushjen e detyrimeve te tij (principal, interesa, komisione), në kohë apo në përputhje të plotë sipas termave të kontraktuara të kredisë”1. Bankave ju kërkohet me ligj të mirëmbajnë
llogarinë e Rezervave të Humbjes së Kredisë2 për të mbuluar këto kredi.
Risku i kredisë lind nga potenciali që një debitori ose i mungon dëshira për të paguar detyrimin e tij ose aftësia e tij për të paguar detyrimin është përkeqësuar duke rezultuar në një humbje ekonomike për bankën. Humbja mund të jetë e gjithë shuma e kredisë ose shuma pjesore e kredisë dhënë kredimarrësit.
Humbja rezulton nga nje reduktim i vlerës së portofolit si rezultat i përkeqësimit aktual apo të përceptuar të cilësisë. Risku real nga krediti është devijimi i performancës së portofolit nga vlera e pritur.
Risku i kredisë është edhe risku i përkeqësimit të pozicionit financiar të emetuesit të letrës me vlerë (aksionet, obligacinet).
Risku i kredisë vjen nga marrëveshjet e kredisë së një banke me individët, korporatat, institucionet financiare apo shtetit. Për pjesën më të madhe të bankave kreditë janë burimi më i madh dhe më i dukshëm i riskut të kredisë, sidoqoftë risku i kredisë rrjedh nga aktivitete të tjera bankare: nga zërat në bilanc dhe nga zërat jashtë bilancit3.
Bankat po perballen me riskun e kredis ne instrumenta te ndryshem financiare duke pwrfshire: Pranimet bankare, transaksionet nderbankare, transaksionet e kurseve te kembimit, kontratat “Future”, swaps, opsionet
Risku i kredisë mund të kategorizohet në bazë të arsyeve të dështimit. P.sh dështimi mund të jetë në sajë të shtetit në të cilin banka ka ekspozim apo si rezultat i problemeve në kryerjen dhe përfundimin e transaksioneve. Jo domosdoshmërisht risku i kredisë ndodh i vetëm. Të njëjtat burime që ekspozojnë institucionin ndaj riskut të kredisë, mund ta ekspozojnë gjithashtu dhe ndaj risqeve të tjera, psh një portofol i keq shfaq problem dhe me likuiditetin. Banka duhet të konsiderojë lidhjen ndërmjet riskut të kredisë dhe risqeve të tjera.
Banka duhet të identifikojë, të matë, të monitorojë dhe të kontrollojë riskun e kredisë që lidhet me aktivitetet e saj (për të gjithë portofolin, transaksionet dhe kreditë individuale), si dhe të caktojë mjaftueshmërinë e kapitalit kundrejt këtij risku dhe nëse është mjaftueshmërisht i kompesuar.
1 Orfea Odhuci, Advanced Bank Management 2009 2 Loan Loss Reserve
3 On and off balance sheet
Objektivi kryesor i Menaxhimit të Riskut të Kredisë është të maksimizojë normën e kthimit të rregulluar nga risku duke mbajtur një nivel të pranueshëm të ekspozimit ndaj riskut të kredisë. Risku duhet të menaxhohet në nivel të “Debitorëve të Lidhur”4.
Komponentët e menaxhimit të riskut të kredisë.
Menaxhimi efektiv i riskut tw kredisw wshtw thelbwsore pwr suksesin afatgjatw pwr cdo organizwm bankar. Ekspozimi ndaj kwtij risku vazhdon tw jetw burimi i problemeve nw bankat nw mbarw botwn, mbikqyrwsit e tyre duhet tw jenw nw gjwndje tw nxjerrin leksione tw vlefshme nga eksperienca e shkuar. Pavarësisht se praktikat e menaxhimit të riskut të kredisë mund të ndryshojnë midis bankave, në varësi të natyrës, kompleksitetit të aktiviteteve të kredisë etj.,struktura e menaxhimit të riskut të kredisë do të jetë e ngjashme.
2.2.1 Struktura e menaxhimit të riskut të kredisë mund të grupohet në këto komponentë kryesorë:
a) Bordi dhe menaxhimi i lartë, b) Struktura organizative,
c) Sistemet dhe proçedurat për identifikimin, pranimin, matjen, monitorimin dhe kontrollin e risqeve.
• Bordi dhe menaxhimi i lartë,
Është përgjegjësia e bordit të bankës të aprovojë strategjitë dhe politikat kryesore në lidhje me riskun e kreditit dhe menaxhimin e tij, e cila duhet të bazohet në strategjinë bazë të bankës. Strategjia duhet të rishikohet nga bordi, e preferueshme një herë në vit.
Stategjitë dhe politikat duhet të:
a) Përshkruajnë tolerancën e përgjithshme të bankës ndaj riskut të kreditit.
b) Sigurojnë që ekspozimi i përgjithshëm i riskut të kredisë mbahet në nivele të kujdesshme dhe në përputhje me kapitalin.
c) Të sigurojnë që menaxhimi i lartë si dhe individët përgjegjës për menaxhimin e riskut të kredisë zotërojnë aftësitë dhe njohuritë për të kryer sukseshëm funksionet e menaxhimit të riskut.
Qëllimi primar i strategjisë së kredisë së bankës është të përcaktojë dëshirën për risk të bankës. Pasi përcaktohet niveli i pranimit të riskut banka zhvillon plane për të optimizuar kthimin duke mbajtur riskun e kreditit brenda niveleve të paracaktuar. Strategjia e riskut të kredisë duhet të shpjegojë:
a) Planet e bankës për të dhënë kredi bazuar në segmente të klientëve të ndryshëm, produktet, sektorët e ekonomisë, vendodhjen gjeografike, monedhën dhe afatet e kredive.
b) Tregun e synuar, nivelin e preferuar të diversifikimit dhe përqëndrimit.
4 Connected obligor: Dy ose më shumë individë apo njësi ligjore formojnë nje riks te vetëm 1) ku njeri ka kontroll mbi tjetrin në mënyrë direkte ose indirekte, ose 2) janë të ndërlidhur në mënyrë të tillë që veshtirësitë financiare të njërit do të ketë ndikojnë tek gjithë të tjerët në vështirësi të pagesave të detyrimeve.
c) Strategjinë e cmimeve.
Strategjia duhet të marrë në konsideratë në mënyrë të vazhdueshme ciklet e ekonomisë së vëndit dhe ti ndryshojë në përputhje me përbërjen dhe cilësinë e portofolit të kredisë. Nga ana tjetër strategjia duhet të jëtë e qëndrueshme në terma afatgjata.
Menaxhimi i lartë krijon dhe zhvillon politikat dhe proçedurat për administrimin e kredive dhe merr aprovimin për to nga bordi i drejtorëve dhe është përgjegjës për implementimin efektiv të këtyre. Politikat dhe proçedurat duhet të jenë të qarta dhe të komunikohen në të gjitha nivelet hierarkike si dhe shërbejnë si guidë për stafin mbi tipet e kredidhënies duke përfshirë korporatat, SME, konsumatorët, agrobiznesin etj. Qëllimet e politikave të kreditit janë:
- Të Organizojnë dhe Implementojnë proçesin e vendim marrjes së kredisë,
- Te Promovojnë aktivisht një kulturë ndjeshmërie ndaj riskut tek banka dhe punonjësit,
- Te Identifikojnë dhe të emërojnë autoritetet për implementimin e manualit te riskut të kredisë; - Të Përcaktojnë metoda të përshtatshme për menaxhimin e riskut te kredisë,
- Të Themelojnë një sistem me cilësi të mira, për menaxhimin efektiv të këtij risku.
- Të Krijojnë një mjedis në të cilin ekspozimi i kredisë nga aktivitetet të jetë në përputhje me objektivat e bankës.
• Struktura organizative
Stuktura organizative duhet të jetë në përputhje me madhësinë e bankës, kompleksitetit dhe diversifikimit të aktiviteteve të saj. Struktura mbështet ekzekutimin e duhur të menaxhimit të riskut të kredisë dhe proceset e kontrollit.
Çdo bankë, krijon Komitetin e Menaxhimit te Riskut të Kredisë që është përgjgjës për implementimin e politikave dhe proçedurave të aprovuara nga bordi, krijimin e niveleve të pranueshme te riskut te kreditit që përballet banka. Monitoron riskun e kredisë, rekomandon bordin për politika të qarta mbi standartet, vendos përgjegjësitë dhe fuqitë e niveleve aprovuese mbi ekspozimet e kredisë, standartet për kolateralet, mekanizmat e rishikimit te kredive, përqëndrimin e riskut, monitorimin dhe vlerësimin e riskut, cmimet e kredive, provigjonet, rregullat dhe përputhshmërinë me ligjet.
Bankat duhet të krijojnë Departamentin e Menaxhimit të Riskut të Kredisë i cili siguron që risku i ndërmarrë është brenda kufijve të krijuara nga Komiteti i Menaxhimit të riskut të kredisë, siguron që linja e biznesit është në përputhje me parametrat e riskut. Janë përgjegjes për sigurimin e provigjoneve të mjaftueshme.
Sistemet dhe proçedurat
- Origjinimi i kredisë
Bankat duhet të operojnë brenda kritereve të mirëpërcaktuara për kreditë e reja dhe ato ekzistuese. Kreditë duhet të jepen në përputhje me startegjinë dhe brenda tregjeve të synuara. Banka duhet të sigurohet që kredia është përdorur sipas qëllimit të financimit të kredimarrësit. Nuk duhet të mbështetet vetëm tek kolaterali për dhënien e kredisë, por fokusi primar duhet të jetë aftësia për të paguar dhe reputacioni i klientit në treg.
Banka mund të reduktojë riskun nëpërmjet diversifikimit (kredi për biznese të industrive të ndryshme ose kredimarrësve me vendndodhje të ndryshme), por nuk mund të eleminohet plotësisht sepse një pjesë e riskut rezulton nga risku sistematik. Risku i kredisë reduktohet edhe nëpërmjet analizave të kujdesshme të kredisë, analizës së riskut, kërkimi i kolateralit për të mbuluar kredinë, financimit të klientëve ekzistues për të shmangur zgjedhjet negative.
- Vendosja e limiteve
Një element i rëndësishëm në menaxhimin e riskut është krijimi I limiteve të ekspozimit për një kredimarrës dhe për grupin e klientëve të lidhur.
Madhësia e limiteve duhet të bazohet në forcën e kredisë së kredimarrësit, kushtet ekonomike dhe toleranca ndaj riskut. Limite vendosen për produkte, aktivitete të ndryshme, për industri specifike, sektorë të ekonomisë, apo për rajone gjeografike për të shmangur përqëndrimin e riskut.
- Administrimi i kredisë
Ndër funksionet e administrimit të kredisë janë plotësimi i dokumentacionit në perputhje më termat e aprovimit, disbursimi i kredisë, monitorimi i kredisë, shlyerja e kredisë, mirëmbajtja e dosjeve, ruajtja në kasaforta të dokumentave të garancisë dhe kolateralit.
- Matja e riskut të kredisë
Page 7 Procesi tipik i ciklit te jetës së manaxhimit të riskut të kredisë
Matja e riskut të kredisë është shumë e rëndësishme në menaxhimin e tij. Shumica e falimentimeve të bankave kanë ardhur si rezultat i dështimit të portofolit të kredisë. Bankat duhet të krijojnë një strukturë vlerësimi të kredisë për të gjitha tipet e aktiviteteve. Vlerësimi duhet të përfshijë Riskun e biznesit (karakteristikat e industrisë, pozicionin konkurues etj), Riskun
Financiar (kushtet financiare, përfitueshmërinë, strukturën e kapitalit, etj). - Vlerësimi i riskut të brëndshëm
Vlerësimi i riskut të kredisë5 është një përmbledhje e treguesve të një ekspozimi kredie individuale ndaj
bankës. Një sistem vlerësimi i brendshëm i kategorizon të gjitha kreditë në klasa të ndryshme bazuar në treguesit e cilësisë së kredisë. Një vlerësim i mirë strukturuar i kredisë shërben si mjet i rëndësishëm për të monitoruar dhe kontrolluar riskun e kredive individuale, portofolin e kredisë së bankës, afatet dhe cmimet e kredisë, frekuenca e monitorimit, analiza e përkeqësimit të kredive dhe llogaritjen e saktë të provigjoneve të ardhshme të kredive.
Faktorët sasior dhe cilësorë në vlerësimin e riskut të kredisë
Disa tregues kryesorë që masin cilësinë e një kredie janë: a) Pozicioni financiar dhe kushtet e biznesit,
b) Analiza e llogarisë, sidomos për klientët ekzistues, c) Vlerësimi i kolateralit.
5 Credit Risk Rating
Page 8 Faktorët sasiorë dhe cilësorë në vlerësimin e kredisë per kredimarrësit.
Po cilat ekspozime duhet të vlerësohen?
Idealisht të gjitha ekspozimeve duhet tu caktohet një vlerësim risku. Por është shumë e kushtueshme dhe e pamundur për bankat për ta ndjekur.Vendimi për të vlerësuar kredi të caktuara mund të bazohet në faktorë si psh shuma e ekspozimit apo linja e biznesit. Bankat përdorin modelet e vlerësimit me pikë (scoring) për kreditë konsumatore/retail.
- Monitorimi dhe kontrolli i Riskut të kredisë
Monitorimi i riskut të kredisë i referohet monitorimit të vazhdueshëm të kredive individuale, duke përfshirë ekspozimet jashtë bilancit (Off- Balance sheet) të debitorëve si dhe gjithë portofolin e kredisë të bankës. Krijimi i një sistemi monitorimi kredie efiçient dhe efektiv do të ndihmonte menaxhimin e lartë të monitoronte cilësinë e total portofolit të kredisë dhe trendit të tij. Politikat sigurojnë informacion në lidhje me persona pergjegjës, frekuencën e monitorimit, ekzaminimin periodik të kolateralit, identifikimi i kredive të përkeqësuar.
Auditi i brendshëm vepron në mënyrë të pavarur dhe siguron që udhëzuesi i menaxhimit të riskut të kreditit
është subjekt i rishikimeve të plota dhe efektive. Auditi i brendshëm e siguron komitetin e Auditit që kontrollet e brendshme dhe praktikat e riskut te kreditit janë të duhurat dhe të mjaftueshme për tipin dhe kompleksitetin e aktiviteteve risk marrëse.
- Rishikimi i riskut
Qëllimi është të vlerësojë proçesin e administrimit të kredisë, vlerësimin e saktë të kredive dhe cilësinë e total portofolit të kredisë.
- Menaxhimi i kredive problematike
Banka duhet të ketë politikë risku të qartë se si duhet të menaxhojë kreditë problematike.
2.2.2 Komiteti i Bazelit6
Komiteti i Bazelit ka identifikuar fushat në të cilat bankat duhet te sigurojnë transparencë të plotë dhe korrekte dhe ato janë: Praktikat dhe politikat e kontabilitetit, Menaxhimi i riskut të kredisë, Cilësia e kredisë, Fitimet.
Monitoron bankat për transparencën e riskut të kredisë. Bazel II ka vendosur rregulla se sa duhet te jetë kapitali i institucioneve financiare për të mbuluar humbjet potenciale. Për matjen e riskut të kredisë janë propozuar dy opsione. E para është mënyra tradicionale e standartizuar, e dyta është baza e vlerësimit të brendshëm7,IBR që do të sigurojë një strukturë të vetme nëpërmjet së cilës komponentët e riskut do të
përkthehen në kërkesa minimale të kapitalit.
6Basel Committee on Banking Supervision, Bank of International Settlements. 2008. Principles for Sound Liquidity Risk Management and Supervision (http://www.bis.org/publ/bcbs144.htm)
7 Internal ratings based IRB approach.
Kriza e riskut të kredisë 2007-2009
Kultura e kredidhënies në 5 vjecarin e fundit në SHBA ka ndryshuar shumë. Shndërrimi i aktiveve në letra me vlerë ndryshoi mënyrën se si bankat rritën biznesin e kredidhënies. Më parë bankat grumbullonin depozita për të financuar një kredi të re po kjo nuk ishte metoda më e shpejtë dhe efiçiente për të fituar para. Bankat zbuluan se mund të rrisnin biznesin e tyre shumë shpejt nëqoftëse i drejtoheshin tregjeve të kapitalit sesa duke grumbulluar depozita.
Diagrami i mëposhtëm tregon pjesën në % të kredive “Subprime” 8 ndaj total kredive të origjinuara si dhe %
e Amerikanëve që jetonin në shtëpitë e tyre kundrejt atyre që jetonin në shtëpi të marra me qera.
Kreditë hipotekore “Subprime” përbënin më pak se 10% të të gjithë kredive hipotekore të dhëna deri më 2004 dhe gjatë 2005 - 2006 arritën pikun në 20%.
Këto kredi hipotekore, për individë me histori të keqe kredie, me vlerësimim jo të mjaftueshëm të kredisë, ishin të preferueshme nga investitorët në tregjet dytësore sepse ofronin norma shumë të larta kthimi.
Kështu gjithnjë e më shumë po rritjej përqindja e parave të grumbulluara nga shitja lirë e paketave të kredive “sub-prime”, në tregjet e kapitalit krahasuar me fondet e grumbulluara nga depozitat e klientëve.
Bankat vepronin në mënyre të tillë sikur të kishin transferuar plotësisht riskun e tyre të kredisë. Ato i
kushtonin vëmëndje sasisë së aktivitetit të kredidhënies sesa cilësisë së tij.
Mbështetja në paketat e kredisë “sub-prime” dhe shitja e letrave me vlerë të siguruara nga këto kredi hipotekore në tregjet dytësore ishte bërthama e problemeve të tyre sepse ajo inkurajonte sjellje të shitjes grabitqare dhe standarte kredidhënie jo te forta apo të kujdesshme. Rritja dramatike e kredive problematike 8 Subprime lending (near-prime, non-prime, or second-chance lending) në financë dotë thotë të dhënit kredi me risk shumë të lartë për individët.
hipotekore e si rrjedhim humbja e vlerës së Letrave me Vlerë të garantuara me këto lloj kredish çoi në kizë të kredisë, krizë të pasurive të patundshme dhe krizë financiare. Rezultati ishte rënie e madhe e kapitalit të shumë bankave në USA, falimentimi i një numri shumë të madh bankash dhe që pati pasoja negative për tregjet financiare në të gjithë globin. Gjithë tregjet u tkurrën në kredidhënie.
Pra që prej fillimit të krizës financiare në vitin 2007 numri i bankave të falimentuara në SHBA ka shkuar në 248, me total aktive prej $615.2 bilion, total depozita $ 430.1 bilion dhe kosto e FDCI9 $69 bilion. Gjatë
krizës financiare në SHBA falimentuan 3 banka në 2007, 26 banka në 2008, 140 banka në 2009 dhe 80 banka gjatë 2010 (Janar - Qershor 2010).
Burimi: Calculator Plus, Finance & Loan10
Bankat e falimentuara Viti Nr. i bankave të falimentuara Total Aktive të bankave te falimentuara Humbjet e FDIC's DIF11 2007 3 $2,602,500,000 $113,000,000 2008 25 $373,588,780,000 $15,708,200,000 2009 140 $170,867,000,000 $36,432,500,000 2010 80 $68,171,000 $16,786,600 Totali 248 $615,229,280,000 &69,040,300,00
Pyetja që ngrihej herë pas here ishte: ”Përse bankat ju dhanë kredi individëve, të cilët kurrë nuk do mund
të kthenin kredinë mbrapa”?
Përgjigja do të ishte: ”Bankat nuk donin tia dinin për riskun e kredisë sepse dukej sikur ishte transferuar
nga ato tek investitorët që investonin në letrat me vlerë të tyre”.
Menaxhimi i Riskut te Tirana Bank12
Tirana Bank analizon dhe menaxhon riskun e kredisë me efektivitet bazuar në modelet dhe rregullat e duhura.
Politika e bankës kërkon që kreditë të rishikohen periodikisht të paktën një herë në vit ose më shpesh kur klientët shfaqin probleme.
2.4.1 Komiteti i menaxhimit të riskut të kredisë është përgjegjës për:
- Zhvillimin e sistemit të menaxhimit të Riskut të Kredisë, analizimi i rezultateve dhe raportimi tek menaxhimi,
9 FDIC: Korporata e sigurimit të depozitave federale. Kur bankat dështojnë, FDIC caktohet si marrësi i tyre. 10http://www.calculatorplus.com/savings/advice_failed_banks.html, 2010 Bank Failures.
11 DIF: Fondet e sigurimit të depozitave; Depozituesit janë të mbrojtur nga limiti i sigurimit të FDIC. 12 Tirana Bank Annual Report 2009, www.tiranabank.al
- Përgatitjen e bankës për implementimin e Bazel II,
- Mbajtjen e mardhënieve me Bankën Qendrore të Shqipërisë, Grupin e Pireut, si dhe autoritete të tjera në kuadër të efektivitetit të kredisë.
Komiteti i auditit dhe Departamenti i Auditit të brendshëm ndjek përputhshmërinë e politikave dhe proçedurave.
2.4.2 Matja e riskut te kredisë
Shkalla e vlerësimit të brëndshëm të kredive:
• Në grupin A klasifikohen asetet financiare të të atyre kredimarrësve që vlerësohen nga vlerësues të
jashtëm si Investment Grade Rating13. Banka nuk ka patur klientë të tillë në Dhjetor 2008 dhe 2009.
• Në grupin B (Standard) klasifikohen asetet financiaretë të:
- Bankës së Shqipërise dhe Qeverisë së Shqipërisë;
- Klientët e rregullt që nuk ka gjasa të dështojnë që paguajnë brenda 30 ditëve. - Ekspozimet e kredive të siguruara kolateral të klasit të I (me depozita).
• Në grupin C (Special Mentioned) klasifikohen asetet financiaretë drejt atyre kredimarrësve që paguajnë
me vonësë rreth 30 ditë, ndonjëherë deri në 90 ditë por që nuk priten përkeqësime në të ardhmen.
• Në grupin D (Sub Standard) klasifikohen asetet financiaretë drejt atyre kredimarrësve:
- Paguajnë me vonesë deri në 90 ditë, ndonjëherë paguajnë 91-180 ditë me vonesë.
- Banka nuk siguron informacion të kënaqshëm apo dokumenta të mjaftueshme në lidhje me shlyerjet e detyrimeve.
• Në grupin E (Doubtful and Loss) klasifikohen asetet financiaretë drejt atyre kredimarrësve:
- Ka gjasa të forta të humbjes së një pjese të asetit,
- Shlyejnë detyrimet me 90-180 ditë vonesë, nganjëherë dhe me 181- 360 ditë vonesë. - Janë në proçes likuidimi, kanë deklaruar falimentin apo kanë probleme ligjore.
13 Investment Grade rating : vleresim nga Moody's (Aaa, Aa, A, Baa) dhe Standard & Poor's, (AAA, AA, A, BBB). Page 12
Burimi: Raporti vjetor i 2009 Tirana Bank.
Risku Operacionalii
PËRKUFIZIMI DHE ELEMENTËT E RISKUT OPERACIONAL
Marrëveshja e re e Basel-it, e njohur gjithashtu si Basel II qartësisht e përkufizon Riskun Operacional14
si klasë të veçantë risku, i ndryshëm nga risku i kredisë apo risku i tregut dhe një kontribues i rëndësishëm në profilin e riskut të shërbimeve financiare të bankës. Risku Operacional është ai risk që rrjedh nga zbatimi i funksioneve të biznesit të kompanisë. Si i tillë, ai është koncept shumë i gjerë duke përfshirë p.sh. risqet e mashtrimit, risqet ligjore, fizike ose risqet mjedisore, etj. Risku Operacional është një term që ka
shumëllojshmëri kuptimesh prandaj, për qëllime të brendshme, bankat janë lejuar të miratojnë përkufizimet & vlerësimin e tyre të Riskut Operacional, duke i inkurajuar përpjekjet për të përmirësuar dhe zhvilluar metodologjine dhe mbledhjen e të dhënave në lidhje me menaxhimin e tij.
Në këtë detyrë do ti qëndrojmë përkufizimit të përbashkët të miratuar nga industria e menaxhimit të riskut e cila e njeh Riskun Operacional si: "Risku i humbjeve direkte apo jodirekte që rezulton nga proçese të
brendshme të pamjaftueshme ose të gabuara, njerëzit dhe sistemet ose nga ngjarjet e jashtme."15 Ky
përkufizim fokusohet në shkaqet e Riskut Operacional gjë kjo e përshtatshme si për menaxhimin e riskut dhe për matjen e tij.
Kush janë shkaqet e Riskut Operacional?
Shkaqet standarde – Për të mundësuar identifikimin e faktorëve kryesorë shkaqet ndahen në 8 kategori: - Cilësia e personelit – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga gabime njerëzore,
trajnim i pamjaftushëm, njohuritë, aftësitë, karakteristikat etike të personelit.
- Numri i nevojshëm i personelit – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga numër i
pamjaftueshëm i personelit.
- Proçesi i përcaktimit (dizenjimit) të produktit – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve
shkaktuar nga mangësi në dizenjimin e proçesit apo produktit.
- Niveli i komunikimit midis njësive – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga
mungesë komunikimi midis njësive.
- Klienti– Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar apo iniciuar nga klientët.
- Kontraktorët – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga kontraktorë të ndryshëm. - Palët e treta (të jashtëm) – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga ngjarje jashtë Bankës apo palë të treta, që nuk janë klientë apo kontraktorë të Bankës.
- Sistemi IT – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga mungesë, zhvillime të gabuara, shpërndarje apo përdorim i një aplikacioni të caktuar të IT (psh. Program softëare) ose mosfunksioni i paisjeve (harëare) eksiztuese & ATMs.
14 Risku Operacional gjendet shpesh në literaturat e përkthyera si “Rreziku Operativ”. 15 Navin Shankar Patel & Godwin George,2009, Integrated Operational Risk Management
- Paisjet – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga mosfunksionimi i duhur i
paisjeve (përjashtuar hardware apo ATM) dhe infrastrukturës.
Përcaktimi – tregon qëllimin apo mungesën e tij kështu që kemi:
Me paramendim/ i qëllimshëm ose I paqëllimshëm
Një ngjarje e Riskut Operacional mund të rezultojë në një apo disa pasoja me efekt financiar dhe/ose cilësor. Klasifikimi si më poshtë:
Pasoja me efekt financiar – Në këtë rast Banka njeh vetëm humbjet. Si humbje direkte konsiderohen ato që kanë efektin e mëposhtëm financiar:
Shënimet – Reduktimet direkte të vlerës së aseteve si pasojë e vjedhjes, mashtrimit, aktivitetit të paautorizuar ose humbje të tregut/ kredisë të gjeneruara nga risku operacional.
Kosto ligjore –Gjyqe, shlyerje dhe kosto të tjera ligjore.
Penalitete nga Rregullatorët – Gjoba dhe pagesa direkte nga gjithë penalizimet e tjera.
Dëmshpërblime – Pagesa në favor të palëve të treta për llogari të humbjeve operacionale për të cilat
kompania është ligjërisht përgjegjëse.
Humbje e të drejtës së tërheqjes – humbje që ndodh kur një palë e tretë nuk përmbush detyrimet që
ka ndaj firmës, dhe kjo i atribuohet një ngjarjeje apo gabimi operacional (e cila mund të shmangej edhe pse pala tjetër në kontratë refuzonte apo nuk mund të shlyente detyrimin).
Humbje apo dëmtimi i aseteve fizike – Reduktim direkt i vlerës së aseteve fizike si pasojë e aksidenteve, veprimeve keqbërëse apo fatkeqësive natyrore.
Të tjerë – Çdo kosto tjetër që ka lidhje me Riskun Operacional por që nuk përfshihet në mënyrë
direkte te kategoritë e mësipërme.
Pasojat me efekte cilësore, kategorizohen si më poshtë:
Impakt/ efekti ligjor Pasojë sociale
Efekt në ndërprerjen e proçesit Efekt në përpuethshmëri Efekt në reputacion Kënaqësi e klientit Efekt në riskun e kredisë Efekt në riskun e tregut
MENAXHIMI I RISKUT OPERACIONAL
Menaxhimi i Riskut Operacional duhet parë si pjesë e gjithë platformës së përputhshmërisë që Banka duhet të respektojë, deçentralizimi i funksionit të menaxhimit të riskut siguron mbrojtje më të mirë të
interesave të aksionerëve. Nëse njëra nga hallkat e ciklit nuk do funksionojë si duhet atëherë rezultati mund të jetë shumë larg realitetit. Një nga paradokset e rolit të menaxhimit të riskut është se efiçenca e kontrollit të riskut dhe mjedisit operues është përgjegjësia bazë e menaxhimit të biznesit. Janë të shumta diskutimet që në rast problemesh përgjegjësia është e menaxherëve të biznesit dhe jo e menaxherëve të riskut. Në raste të tilla lind natyrshëm pyetja: kush është përgjegjësia bazë e menaxherëve të riskut? Paradoksi tjetër që ja vlen të përmendet është fakti që Risku Operacional vazhdon të mbetet si risi në disiplinat e riskut, me burime të pamjaftueshme informacioni për shkallën e gjerë dhe rolin kritik që ai luan në bankë. Kërkesa e lartë për menaxhimin e Riskut Operacional është tregues i rëndësisë që ka ORM-ja16. Për të kuptuar më mirë këtë
çështje le të bëjmë pyetjen e anasjelltë: Nëse gjithë grupi i Riskut Operacional në industri do të zhdukej brenda natës, çfarë ndryshimi do bënte? Shpresojmë që përgjigjia të jetë e qartë në fund të trajtimit të këtij risku.
Menaxhimi i Riskut Operacional vazhdon të shtrihet në një spektër të gjerë, nëse do shikonim strukturat dhe praktikat në një numër të madh bankash, do të identifikonim disa filozofi dhe struktura të ndryshme. Këto modele varen nga kultura dhe filozofia e bankës, natyra e biznesit dhe “oreksi” i tyre për risk por edhe nga eksperiencat (sa dhe si janë “djegur” nga ngjarjet e riskut). Fazat klasike (Basel II) të menaxhimit të Riskut Operacional tregohen në diagramën më poshtë, ku çdo fazë është e pazëvendësueshme dhe me ndikim të madh në fazat e tjera.
Burimi: Navin Shankar Patel & Godwin George, 2009, Integrated Operational Risk Management Beyond Basel II
16 Operational Risk Management
Page 16 -Çfarë ju a prish gjumin?
- Kam vazhdimisht një ankth të tillë: Jam në një festë, gjërat po shkojnë më së miri, bashkëbisedimi është i këndshëm, mbrëmja është plot emocione pozitive dhe premtuese për më tepër; pastaj dikush më afrohet dhe më pyet se çfarë pune bëj për të siguruar jetesën. Në çast e gjej veten duke folur për sfidat e Basel II. E di që mbrëmja ka marë fund. Zgjohem i mbuluar nga djersë të ftohta… Angus Grandfield-it (Menaxher i Riskut Operacional, JP Morgan Chase)
Nga hulumtimet dhe kërkimet mbi Riskun Operacional, në materiale shumica para 10 vitesh te krijohet ndjesia e një “déjà vu -je”. Diskutimet dhe pikat kyçe duken po aq koherente dhe të përshtatshme sot sa dhe atëhere. Të krijohet përshtypja që Risku Operacional ka bërë shumë përpara por ende duket si në “fëmijërinë” e tij. Sa më shumë përpiqesh ta fiksosh, ta fusësh në korniza, aq më i pakapshëm bëhet.
SITUATA AKTUALE DHE RISKU OPERACIONAL NË NIVEL GLOBAL
Nga perspektiva e Riskut Operacional, si risku financiar më i gjerë dhe me ndikimin me të madh nga gjithë eksperiencat që mund të kalojë një institucion financiar, viti 2008 shënoi regjistrimet më të këqija. Risqet e kredisë, tregut dhe likuiditetit e theksuan shkallën e efektit. Këtë e dëshmon masa e dy ngjarjeve që shërbyen si konkluzionet e librave për vitin: transaksioni i paautorizuar prej $7 bilionë i Societe Generale që u zbulua në Janar ’08 dhe mashtrimi i kompanisë së Bernard Madoff prej $30 bilionë që u shfaq në Dhjetor ’08.
Të dy ngjarjet e Riskut Operacional përbënin mashtrime të ndërmarra para krizës globale të kredisë por situata e tregjeve financiare e përshkallëzoi ashpërsinë e tyre.
Grafiku 1
Burimi: Penny Cagan, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity, Shkurt 2009
Grafiku 217
17 Bankat tregtare dhe/ose ato të investimit janë pjesë shumë të rëndësishme të grupeve (kompanive të shërbimeve financiare) si: Credit Suisse Group, Societe General Group, Citic Group, etj. Analiza është bërë në total pasi ndarja e efektit vetëm nga/dhe për bankat është i vështirë.
Burimi: Penny Cagan, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity, Shkurt 2009
Risku Operacional në 2008-ën ishte jashtë çdo parashikimi statistikor18. Grafiku 1 dëshmon se ky nuk ishte
viti i numrit më të madh të ngjarjeve për institucionet financiare por në grafikun 2 duket qarte që ishte viti më i vështire përsa i përket madhësisë së humbjeve nga Risku Operacional.
Duke marë parasysh rrethanat që këto humbje përfshinë institucione financiare në gjithë globin grafiku 3 na krijon ide të qartë se sa ishte impakti i humbjeve në tregjet më të turbulluara – Europë & USA.
Burimi: Penny Cagan, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity, Shkurt 2009
Numri i ngjarjeve në Amerikën e Veriut në raport me totalin e ngjarjeve në nivel botëror përbën 63% ndërsa shuma e humbjeve 75%, raporte këto të frikshme. Për Europën dhe Azinë situata paraqitet ndryshe, ato kanë përqindje më të larta ngjarjesh (përkatësisht 21%; 9%) dhe përqindje më të ulët në impaktin e humbjeve (përkatësisht 17%; 5%).
RISKU OPERACIONAL NË SHQIPËRI
18 Sudime të bëra nga Algorithmics’ FIRST, 2009
Politika Operacionale e Mbikëqyrjes (POM) të Bankës së Shqipërisë është dokument i cili përcakton kriteret e një mbikëqyrjeje të vazhdueshme të orientuar sipas riskut. Përcaktimi i profilit të riskut të bankës, si dhe vlerësimi sasior dhe cilësor i aktivitetit të saj, realizohen nëpërmjet inspektimeve në vend dhe
analizave nga jashtë. Fokusi kryesor i tyre janë: risku i
kredisë, risku i tregut, risku i likuiditetit, risku operacional si edhe ai ligjor, të cilët shoqërojnë aspekte të ndryshme të aktivitetit të bankave. Profili i riskut të një banke do të vlerësohet kryesisht në bazë të sistemit CAMELS19 që përditësohet me rezultatet e monitorimit të vazhdueshëm të risqeve të aktiviteteve bankare.
Përgjithësisht, cikli i mbikëqyrjes të një banke mund të ndryshojë pas një inspektimi të plotë në vend.
Banka e Shqipërisë gjykon se industria bankare duhet të rishikojë strategjitë e rritjes së aktivitetit bankar, duke harmonizuar më mirë nevojat për njerëz të kualifikuar si dhe ato financiare dhe teknologjike. Identifikimi dhe menaxhimi i Riskut Operacional mbetet një përparësi. Në terma më praktik, ky proçes duhet të synojë në ndërtimin e mekanizmave të brendshëm që përvetësojnë krijimin e tepricave në drejtime të caktuara të veprimtarisë bankare dhe synojnë një diversifikim më të mirë të investimeve, si dhe mbështetjen e formave më të qëndrueshme të burimeve financiare.
Të gjitha këto kërkojnë forcimin e sistemit të auditimit të brendshëm, nxitjen e strukturave për të vlerësuar dhe administruar Risqet Operacionale në përgjithësi, personel me ekspertizë bankare, si dhe vendosjen e marrëdhënieve të qëndrueshme me depozituesit dhe klientët e tjerë të shërbimeve bankare përmes rritjes transparencës.
A ndjekin Bankat që operojnë në Shqipëri politika të qarta dhe aktive për menaxhimin e Riskut Operacional?
Raiffeisen Bank20
Risqet operative lindin si pasojë e të gjithë operacioneve të Grupit dhe shqyrtohen nga të gjitha njësitë e biznesit. Përgjegjësia parësore për zhvillimin dhe implementimin e kontrolleve për të adresuar riskun
19 Emri i shkurtuar C.A.M.E.L.S., i referohet treguesve të gjendjes së bankës, të cilët vlerësohen gjatë inspektimit dhe konkretisht: - (Capital adequacy) mjaftueshmëria e kapitalit,
- (Asset quality) cilësia e aktiveve, - (Management) administrimi, - (Earnings) të ardhurat, - (Liquidity) likuiditeti,
- (Sensitivity to market risk) ndjeshmëria e bankës ndaj riskut të tregut.
20 Raiffeisen Bank Shqipëri, Shkurt 2009, Raporti Vjetor 2008, www.raiffeisenbank.al
Page 19 “ Disa nga sistemet informatike kanë natyrë të lartë operacionale dhe në disa raste kanë paraqitur vështirësi në dhënien e informacionit në kohë dhe me efikasitet duke mbartur kështu rreziqe operacionale.Në përgjithësi është konkluduar se ka nevoja reale për sisteme informatike të reja apo module të ndryshme për të mbështetur aktivitetet kryesore bankare.”
m
(Përfundimi i analizës së
operativ i caktohet Drejtimit të Lartë për çdo njësi biznesi. Kjo përgjegjësi mbështetet nga zhvillimi i standardeve të përgjithshme të Bankës për menaxhimin e riskut operativ në fushat e mëposhtme:
− kërkesa për ndarjen e duhur të detyrave, duke përfshirë dhe autorizimin e pavarur të transaksioneve;
− kërkesa për bashkërendimin dhe monitorimin e transaksioneve;
− përputhja me kërkesat ligjore dhe rregullative;
− dokumentim i kontrolleve dhe i proçedurave;
− kërkesa për vlerësimin periodik të risqeve operative të analizuara dhe përshtatshmërinë e kontrolleve dhe proçedurave për të adresuar risqet e identifikuara;
− kërkesa për raportimin e humbjeve operative dhe veprimit rregullues të propozuar;
− zhvillimi i planeve rastësore;
− trajnim dhe zhvillim profesional;
− standardet etike dhe të biznesit;
− zvogëlim i riskut, duke përfshirë sigurim në rastet kur është efektiv.
Pajtimi me standardet e Grupit mbështetet nga një program kontrollesh periodike të ndërmarra nga Auditi i Brendshëm. Rezultatet e kontrolleve të bëra nga Auditi i Brendshëm diskutohen sëbashku me menaxhimin e njësisë së biznesit me të cilën lidhen, me përmbledhjet e dorëzuara Komitetit të Auditit dhe drejtimit të lartë të Grupit.
Tirana Bank21
Në 2009, për shkak të mungesës së vazhdueshme të likuiditetit në tregun ndërkombëtar dhe tërheqjen e depozitave me të cilën sektori bankar u ballafaqua gjatë tremujorit të fundit të 2008-ës, Njësia e Menaxhimit të Riskut vazhdon të jetë e fokusuar në monitorimin periodik të pozitës së likuiditetit të Bankës, prirja janë kreditë problematike dhe parandalimi i rreziqeve të tjera të mundshme. Në përputhje me vendimet e Grupit për të miratuar praktikat më të mira të menaxhimit të Riskut, përveç monitorimit dhe kontrollit, theksohet cilësia e të dhënave dhe reduktimi i kohës së raporteve.Pika kryesore e aktivitetit në lidhje me Riskun Operacional është: Kontrolli i Riskut dhe Vetë-Vlerësimi (RCSA) Metodologji që zbatohet nga të gjitha
njësitë e biznesit për të menaxhuar dhe kontrolluar çdo burim të Riskut Operacional.
21 Tirana Bank Annual Report 2009, www.tiranabank.al
Banka Kombëtare e Greqisë22 (NBG Bank), operon në mjedis që rritet dhe ndryshon në mënyrë të
vazhdueshme, për këtë arsye është e vetëdijshme për ekspozimin ndaj riskut operacional dhe nevojën për menaxhimin efektiv të tij. Banka e konsideron riskun operacional si kategori të veçantë risku i shkëputur nga risqet e tregut, të kredisë dhe ai i likuiditetit. Për këtë arsye, Banka po zhvillon një sistem aktiv dhe të qëndrueshëm për Menaxhimin e Riskut Operacional (“ORM” bazuar në Basel II), në një linjë me praktikat më të mira dhe në përputhje me kërkesat e rregullatorëve, si pjesë e Menaxhimit të Riskut të përgjithshëm të Bankës.
Ngjarjet e humbjeve nga Risku Operacional per Vitin 2009 (NBG Group)
9% 7% 5% 27% 4% 42% 6% Klientet,praktikat e prodhimit dhe biznesit
Demtimi i Aseteve fikse
Nderprerje e proceseve ose mosfunksionim i sistemit
Ekzekutimi i transfertave dhe Menaxhimi i proceseve
Mashtrime te brendshme
Mashtrime te jashtme
Siguria ne pune dhe praktikat e punesimit
Burimi: National Bank of Greece Annual Report 2009, www.nbg.gr
Ndërkohë që në tregjet ndërkombëtare Riskut Operacional po i kushtohet shumë më tepër vëmendje se më parë, tashmë e kanë ulë në tryezën e “të mëdhenjve”, në vendin tonë gjithçka ngelet vetëm në letër. Disa prej bankave, si pjsë e grupeve ndërkombëtare, kanë filluar të respektojnë dhe ndjekin rregullat që respektojnë mëmat e tyre. Janë ngritur departamente të mirëfillta ne këto dy vitet e fundit, tashmë jemi në rrugën e duhur thjesht na duhet të kapim ritmin e tregjeve të paparashikueshëm.
22 National Bank of Greece, 2009, Operational Risk Implementation Guidelines, www.nbg.gr Politikat e menaxhimit të riskut janë të unifikuara me ato të grupit.
Risku i Likuiditetitiii
Çfarë është Risku i Likuiditetit
Likuiditeti gjithmonë vjen i pari, pa të një bankë, nuk mund ti celë dyert, me të një bankë ka kohë të zgjidhë problemet e saj bazë. (Donald Howard, Chief Financial Officer, Citicorp).
Sigurisht , nevoja e institucioneve financiare në përgjithësi dhe e bankave në vecanti , për likuiditet nuk ështe dicka e re . CEO I Citicorp ne vitin 1977 I cituar më lart , shpjegonte që përsa I përket prioritetit qe duhet të kenë komponentët ne sistemin e retingut CAMEL , duhet te bëjmë rivers të këtij termi ne LEMAC . duke vënë në radhë të parë likuiditetin , si më të rëndësishmin. Më poshtë po paraqesim disa përkufizime për likuiditetin dhe riskun e tij .
Sipas Bankës së Shqipërisë
“ Mungesë Likuiditeti” do të konsiderohet çdo situatë në të cilën banka:
i. nuk disponon aktive likuide të mjaftueshme ose ka vështirësi për t’I realizuar ato në treg , me qëllim
përmbushjen e detyrimeve kur ato maturohen dhe kërkohen nga depozituesit ose kreditorët e tjerë,ose ii. nuk ka mundësi të financojë rritjen e aktiveve të veta;
Ndërsa
“Rreziku i likuiditetit” është mundësia e humbjes financiare si rezultat i
mungesës së likuiditetit;
Një përkufizim tjeter Shkëlqim Cani - Risku I likuiditetit është shumë dimensional23
Së pari , ai është risku I mosfendesimit të fondeve me kosto normale .Ky risk buron nga perceptimi që kanë
depozituesit dhe kreditorët e tjerë për emetuesin e borxhit( bankën ) dhe politikën e tij të fondesimit.Ky perceptim lind nga sjellja e bankës në tregun e fondeve si dhe nga pozicioni I tij financiar.
Së dyti , risku I likuiditetit është risku që tregu I një aktivi të jetë jo shumë likuid,pra të mos ketë cash të
mjaftueshëm në treg.
Së treti, risku I likuiditetit është risku që dhe vetë aktivi të mos jetë likuid, domethënë që të mos ketë
aftësinë për tu shitur lehtësisht, megjithëse tregu vetë është likuid.
Një përkufizim tjetër lidhur me likuiditetin dhe riskun e tij jepet nga Lasse Heje Pedersen24 ,
23 Shkëlqim Cani , ish guverator I Bankës së Shqipërisë 24 Lasse Heje Pedersen
L
, Professor i Financës tek Stern School of Business at NYU dhe Associate Editor tek Journal of Finance dhe Journal of Economic Theory.
Sipas tij :
Ka dy lloje likuiditetesh: likuiditeti I tregut dhe likuiditeti I financimit
Një letër me vlerë ka likuiditet të mirë tregu, nëse ajo mund të tregtohet lehtësisht, pra ka një diferencë të ulët cmim blerje-cmim shitjeje, lehtësisht e gjendshme .
Një bankë ose një investitor ka likuiditet të mirë financimi, nëse ai ka mundë financime te mjaftueshme, si nga kapitali I tij ashtu dhe nga kreditë e hipotekuara.
Me këtë përkufizim të dhënë me lart, kuptimi I riskut të likuiditetit është I qartë :
Risku I likuiditetit të tregut është risku që likuiditeti I tregut të keqësohet kur nevojitet tregtimi . Risku I likuiditetit të financimit është risku që palët të mos kenë mundësi të mbyllin pozicionet e tyre dhe janë të detyruar të tërhiqen .
Ku na çon mungesa e likuditetit – ilustrim i krizës së likuiditetit
Likuiditeti përgjithësisht varion në kohë dhe tregje të ndryshme . Të gjithë ishim dëshmitarë të krizës së likuiditetit me të cilën u përball bota financiare gjatë vitit 2008 .Forma më ekstreme e likuiditetit të tregut është që të ketë vetëm kërkesë dhe të mungojë oferta për fonde, e cila ndodhi gjatë 2008 në disa tregje si ato të tregjeve për bono të konvertushme dhe disa tipe letrash me vlerë të garantuara .Gjithashtu tregu u përball dhe me mungesë likuiditeti financimi , përsa kohë bankat ishin me mungesë kapitali dhe bankat u detyruan të shkurtonin financimet në aktivitete që kërkonin kapitale të shumta , apo shkurtuan finacimet e shoqërive apo individëve . Të dyja format e likuiditetit janë të ndërlidhura dhe ndikojnë tek njëra–tjetra si një spirale , ku financimi I pakët con në më pak aktivitet tregtar. I cili nga ana e vet redukton likuiditetin e tregut , duke cuar në rritje të marzheve dhe duke forcuar menaxhimin e riskut , që në fund të fundit, keqëson financimin dhe kështu me radhë.
Risku i Likuiditetit dhe cmimi i aseteve
Një aset ilikuid ka një kthim të kërkuar më të lartë për të kompesuar investitorët për koston e transaksionit. Meqë likuiditeti I tregut mund të prishet kur do të duhet te shitet në të ardhmen, investitorët përballen me riskun e likuiditetit të përmendur më lart. Investitorët natyrisht do të duan të kompesohen për këtë, kështu risku I likuiditetit të tregut rrit kthimin e kërkuar.
Këndvështrim – Risku I likuiditetit dhe kriza e 2008 , spiralja e rënies së likuiditetit
Sic dihet, shkaku I krizës ishte “plasja e flluskave të sapunit: të cmimeve të ndërtesave, e shoqëruar me një ekspozim të lartë të institucioneve financiare. Kjo coi në humbje te konsiderueshme financiare e shoqëruar
me probleme të likuiditetit të financimit. Kjo filloi spiralen e likuiditetit .Ndërsa bilancet e bankave pësonin humbje duhej të merreshin masa. Këto masa përfshinin:
Shitja e aseteve; Grumbullimi i kesh-it;
Shtrëngimi i menaxhimit të riskut.
Kjo krijoi stress ne tregun e financimit ndërbankar, sepse cdokush po përpiqej të minimizonte ekspozimin e vet. Problemi i likuiditetit të financimit të bankave u përhap shumë shpejt. Të tjerë investitorë bankarë , si psh , Fondet e investimeve , të cilat kanë një levë të lartë financiare , u përballën me riskun e financimit , pasi bankat po bëheshin shumë pak dashamirëse në kredidhënie . Si rrjedhojë ata rritën marzhin e cmimeve. Dhe në ekstrem situata përfundoi me falimentimin e Lehman Bank.
Ky risk likuiditeti për financime , coi në ilikuidet të tregut me një variacion të gjerë të cmimeve shitje – blerje në tregje të ndryshme Ky ilikuiditet I tregut , së bashku me parashikimet për një risk më të madh të likuiditetit I frikësoi investitorët dhe cmimet ranë , vecanërisht për asetet ilikuide me marzhe të larta.
Grafiku më poshtë ilustron efektin spirale të likuiditetit të shpjeguar më lart
Dikush është prane riskut, apo ka pësuar humbje dhe merr pozicion mbrojtes duke reduktuar pozicionin e tij, si rrjedhim
1. Kjo con në ndryshime të cmimeve kundër tyre apo te tjerëve në te njejtin pozicion, duke cuar në humbje të mëtejshme.
2. Rrit ndryshueshmërinë e tregut, dhe redukton likuiditetin e tregut.
3. Rriten marzhet dhe forcohen masat për mbikëqyrjen e riskut të likuiditetit. Kjo e gjitha con në probleme më te thella të riskut te likuiditetit të financimit;
Kjo con në pozicione të reduktuara dhe i gjithë cikli tre hapësh rifillon; E gjithë kjo vazhdon deri sa të arrihet një ekuilibër i ri.
Burimi: Garleanu and Pedersen (2007) dhe Brunnermeier and Pedersen (2008)
Ta kuptosh Riskun e Likuiditetit dhe ta drejtosh atë
Problemet më të zakonshme dhe keqkuptimet
Risku I likuiditetit ështe një nga risqet më pak të kuptuara dhe më të nënvlerësuara me të cilat pjesëmarrësit në tregun financiar përballen dhe kjo vjen për disa arsye
Risku i likuiditetit nuk ka tregues lehtësisht të përdorshëm Në kushte normale tregu , problemet e likuiditet nuk vihen re
Pavarësisht rekomandimeve , menaxhimi I riskut të likuiditetit është lënë jashtë llogaritjeve të mjaftueshmërisë së kapitalit , për shkak të mungesës së kontrollit dhe te rregullave
Menaxhimi I likuiditetit shpesh ngatërrohet me menaxhimin e riskut të likuiditetit
Risku I tregut dhe I kredisë fokusohen tek asetet, ndërkohë që risku I likuiditetit buron sa tek asetet , po aq dhe tek detyrimet .
Risku I likuiditetit është gjithashtu I ndryshëm nga risku I tregut dhe I kredisë dhe rrjedhimisht
duhet trajtuar ndryshe
Analizat normale të risqeve të tregut dhe kredisë janë të pamjaftueshme , risku I likuiditetit mund të kuptohet vetëm nëpërmjet skenarëve Nën stres
Matësit historike të likuiditetit shpesh janë të pavend , janë të domosdoshme perspektiva të reja Për riskun e likuiditetit nuk mund të përdoren lehtësisht strategji mbrojtëse , ai thjesht mund të zbutet nëpërmjet monitorimit dhe kontrollit
Për menaxhimin e riskut të likuiditetit bankat krijojnë strukturë organizative për këtë qëllim si dhe përcaktojnë qartë kompetencat dhe ndarjen e përgjegjësive të njësive/funksioneve organizative të bankës që realizojnë monitorimin dhe administrimin e rrezikut të likuiditetit .
Kjo njësi emërtohet ALCO25 . Por si mund të menaxhohet risku i likuiditetit. Cilat janë hapat që duhet të
ndiqen për të realizuar një menaxhim efikas të riskut?
Sipas Michael R. Guglielmo26 Për të pasur një menaxhim të mirë të riskut të likuiditetit çdo strukturë duhet
tu përgjigjet pyetjeve të mëposhtme:
1. Sa likuiditet kemi në dispozicion (operacional, rezerva, dhe emergjence)? 2. Sa I aksesueshëm është ky likuiditet dhe me çfarë kostoje?
3. Sa likuiditet na nevojitet ne për veprimtarinë e përditshme në afat shkurtër dhe në afat gjatë?
4. Nëse kushtet e tregut apo situatat ekonomike ndryshojnë si do të ndryshojnë kërkesat tona për likuiditet dhe disponueshmëria e Cash-it?
5. Cfarë krizash dhe kushte ekonomike do të mund të ndikonin nevojat tona për cash dhe do të na ndërhyjnë në aksesin tonë tek rezervat apo tek burimet e emergjenës?
6. A kemi një sistem të përshtatshëm lajmërimi që na mundëson aksione të mënjëhershme me shfaqjen e një problemi?
7. Cfarë aksione do të merrnin në rast të një krize likuiditeti dhe për sa kohë do ti ndiqnim operacionet? 8. A kemi proçese të përshtatshme dhe sistemi kontrolli të tilla që të na mundësojnë qe planet e
përcaktuara do të ndiqen me sukses?
Nëse një njësi arrin t’u japë në kohë përgjigje këtyre pyejeve, mund të thuhet që ka ngritur një sistem të mirë për menaxhimin e riskut të likuiditetit.
Risku i likuiditetit dhe mbikëqyrja
Parimi nr 1 I Bazelit 27 shpjegon - “Supervizorët duhet të vlerësojnë përshtatshmërinë e strategjisë për menaxhimin e riskut të likuiditetit si dhe pozicionin e likuiditetit të një banke dhe duhet të marrin masa të
25 ALCO asset-liability management committee – Komiteti per menaxhimin e aktiv-pasiveve 26Michael R. Guglielmo is Managing Director at Darling Consulting Group,Neëburyport, Massachusetts
27 Komiteti I Bazelit ështe autoriteti I cili përgatit standarte për supervizionin bankar dhe rekomandime për autoritet mbikëqyrse Page 26
menjëhershme nëse banka ështe deficente në cdonjërën nga këto fusha , në mënyrë qe të mbrohen depozitorët dhe të limitojnë humbjet potenciale në sistemin financiar .
Pra , ajo që theksohet dhe në parimin e I të Bazelit është që Supervizorët duhet të sigurohen që të gjitha instutucionet dhe bankat në vecanti , janë duke përdorur sistemet e duhura për menaxhimin e riskut të likuiditetit .
Kriza e vitit 2008 në fakt nxorri në dukje që bankat dështuan në menaxhimin e riskut të likuiditetit , dhe ky dështim erdhi jo vetëm ngaqë bankat nuk kishin strategji të qarta për riskun e likuiditetit , por I kushtonin rëndësi vetëm riskut në përgjithësi . Shumë banka , nuk patën likuiditetin e nevojshëm që atyre u nevojitej për të përmbushur nevojat imediate . apo detyrimet afatshkurtra . Shumë nga ata I trajtonin problemet e likuiditetit si të përkohshme , dhe nuk zbatuan stress teste , të cilat të mbështeteshin në faktin që tregu po ngushtohej dhe problemet e likuiditetit mund të rëndoheshin më tej . Planet e kontigjencës nuk lidheshin sic duhet me rezultatet e stress- testeve , dhe shpesh nuk morën parasysh mbylljen eventuale të disa burimeve të financimit . Duke pasur parasysh zhvillimet më të fundit të tregut , si dhe mësimet , të cilat rezultuan nga kjo krizë , Komitet I bazelit I bëri një rishikim të asaj që e quante , manual të praktikave për menaxhimin e riskut të likuiditetit .
Në këtë manual u theksuan sidomos pikat e mëposhme.
Rëndësia e përcaktimit të tolerancës së riskut të likuiditetit. Nevoja për të mbajtur një nivel të kënaqshëm likuditeti ,
Nevoja për të shpërndarë kostot e likuiditetit, benefitet dhe risqet në të gjitha aktivitetet e rëndësishme të biznesit.
Identifikimi dhe matja e të gjitha llojeve të riskut të likuiditetit, duke përfshirë dhe risqet e likuiditetit imediat.
Dizenjimi dhe përdorimi I skenarëve të stresit
Nevoja për plane financimi të kontigjencës të plota dhe të detajuara. Menaxhimi i riskut të likuiditetit ditor, dhe kolateralit.
Rëndësi shumë e madhe iu kushtua këtu rolit që duhet të luajnë supervizorët. Masave që duhet të merren nëse vihen re problem në nje bankë ta caktuar. Theksi u vu gjithashtu bashkëpunimit që duhet të rezultojë në të tilla raste mes supervizorëve dhe stakeholderve të tjerë, të tillë si bankat qëndrore, sidomos kjo në ato vende ku roli i mbikqyrësve në dallim nga vende si Shqipëria nuk zbatohet nga banka qendore.
Risku i likuiditetit në Shqipëri dhe Mbikëqyrja
Sistemi bankar në Shqipëri ështe prekur dy herë nga tërheqje masive të depozitave. Kështu ishte kriza e vitit 2002 , e cila nxorri jashtë sistemit bankar rreth 8 % të totalit të depozitave dhe kriza e vitit 2008
.Karakteristikë e këtyre krizave ishte se në dallim nga të tjerët mund të thuhet që Shqipëria nuk u prek nga mungesa e likuiditetit , por nga mungesa e besimit të klientëve në sistemin financiar . Shqipëria nuk e vuajti mungesën e likuiditetit pasi në dallim nga të tjerët është një ekonomi cash-I . Në vitin 2008 , madje u vu re një dalje e cashit të filialeve të bankave në Shqipëri , drejt kompanive nënë jashtë vendit . Për të shmangur këtë dalje të cash-it , Banka e Shqipërisë , nxorri dhe udhëzimin që u ndalonte bankave nxjerrjen e valutës jashtë vendit , por se sa kjo u arrit mbeti e panjohur . Shumë e rëndësishme në këto periudha ishte besimi që u arrit të përcillej tek publiku që sistemi bankar në Shqipëri ishte shumë I sigurtë . dhe pavarësisht tërheqjeve të bëra , mund të thuhet që gati të gjitha depozitat të tërhequra në vitin 2002 dhe një pjesë e konsiderueshmë e atyre të 2008 , u arrit të kthehej në sistemin bankar .
Krahas pranisë së vazhdueshme në media për sqarimin e publikut, Banka e Shqipërisë vendosi një regjim të përforcuar të monitorimit të zhvillimeve, duke nisur nga marrja e një informacioni ditor kryesisht për zhvillimet në situatën e likuiditetit të sektorit bankar dhe së fundi edhe për ato të kredisë. Gjithashtu, për të
ruajtur gjendjen likuide të sektorit bankar, u ndërmorën operacionet e nevojshme të tregut të hapur duke ofruar likuiditet të bollshëm për bankat tregtare, kryesisht me maturime javore por edhe me maturime mujore e tremujore.
Banka e Shqipërise dhe në vecanti , Departamenti Mbikëqyrjes eshte autoriteti I vetëm në Shqipëri , I cili mbikëqyr riskun e likuiditetit dhe sesi menaxhohet ai nga bankat që kryejnë aktivitet ne vendin tonë .
Udhëzimi I parë per likuiditetin e bankave , është udhëzimi nr 4 , I dt 19.01 .2000 , udhëzim , I ndryshuar me pas me udhëzimin nr 8 dt 12.02.2003.
Ne 14 dhjetor të vitit 2009, Banka e Shqipërise ka nxjerrë për zbatim rregulloren nr 71, “Për administrimin
e rrezikut të likuiditetit”
Objekt i kësaj rregulloreje është përcaktimi i kërkesave dhe standardeve minimale për administrimin efektiv të rrezikut të likuiditetit, nga subjektet e kësaj rregulloreje.
Menaxhimi I riskut të likuiditetit në Shqipëri bëhet nga struktura të përcaktuara të cdo banke, që janë komitetet e menaxhimit te aktiv- pasiveve ALCO. Bankat janë përgjegjëse për ngritjen e një sistemi raportimi të tillë që u mundëson te njohin me saktësi gjendjen e likuiditetit ditor dhe mujor. Çdo ditë bankat raportojnë në Bankën e Shqipërise lidhur me hyrje daljet e cash-it, si dhe bëjnë raportime mujore lidhur me disa tregues të likuiditetit. Raportet më të përdorshme në Shqipëri janë: Raporti Depozita/Aktive Totale, Raporti Kredi/Aktive Totale, Raporti Kredi/ Depozita. Banka e Shqipërisë nëse vëren probleme tek një bankë e caktuar mund të kërkojë raportime më të shpeshta dhe të marrë masa për sistemimin e gjendjes . Udhëzimi i ri i Bankës së Shqipërisë , ka konsideruar shumë të rëndësishëm për menaxhimin e risku të likuididetit , krijimin e një strategjie të qartë për menaxhimin e riskut , kryerjen e stress testeve , krijimin e planeve të kontigjencës për reagime në situata të caktuara . Stres testet duhet të bëhen jo më pak se 4 herë ne vit, dhe Banka e Shqipërise nëse e konsideron të nevojshme mund të kërkojë qe këto teste të behen dhe më shpesh.
Risqet e normave të interesit, kurseve të këmbimit dhe tregutiv
Risku i normave të interesit
Normat e interesit ndryshojnë vazhdimisht. Ato janë në varësi të kushteve të tregut monetar dhe atij financiar, të cilët në vetvete, janë në varësi të të gjithë veprimtarisë ekonomike të vendit, të ndërhyrjes së autoriteteve monetare e financiare në tregje monetare e të kapitalit, si edhe të ndryshimit të kushteve në tregjet financiare e monetare ndërkombëtare.
Risku i normave të interesit është një lloj i veçantë i riskut financiar. Ky lloj risku ekziston në çdo shoqëri që merr hua ose blen (emeton) instrumente interespaguese dhe për çdo investitor apo huadhënës, që investon në instrumenete interespaguese.Për një bankë ky është njё nga risqet mё tё zakonshme me tё cilat ajo duhet tё pёrballet, ёshtё pasiguria pёr lёvizjen e ardhshme tё normave tё interesit. Konkretisht njё lёvizje nё normat e interesit ndikon në tё ardhurat e aktiveve dhe të pasiveve në mёnyra tё ndryshme. Themi kёshtu pasi jo çdo lloj aktiv ndikohet njёsoj nga kjo lёvizje. E njёjta gjё mund tё thuhet edhe pёr pasivet.Janё aktivet dhe pasivet afatshkurtёra ato qё ndikohen nё masёn mё tё madhe nga ndryshimi i normave tё interesit. Deri kёtu nuk ёshtё parashtruar problemi qё mund tё shqetёsojё drejtuesit e njё banke. Po tё analizojmё themi se ndryshimi i normave tё interesit tё aktiveve sjell ndryshim tё tё ardhurave nga kёto aktive. Nga ana tjetёr ndryshimi i normave tё interesit tё pasiveve gjithashtu do tё sjellë ndryshim tё kostos pёr kёto pasive. Nё rast se këto ndryshime nё tё ardhura (aktive) dhe nё kosto (pasive) janё afёrsisht tё barabarta atёherё efekti neto nё fitimin e bankёs do tё jetё i pandjeshёm. Ndёrsa kur ky ndryshim mes tё ardhurave dhe kostove shtesё qё vijnё si pasojё e ndryshimit tё normёs sё interesit ёshtё i madh atёherё kjo gjё do tё thotё njё ndryshim i madh nё fitimin e bankёs qё herё do tё rezultojё me fitim tё madh dhe herё me fitim tё ulёt ose humbje.Vetё kjo ёshtё pasiguria nё fitime qё sjell ndryshimi i normёs sё interesit. Ndryshimi i normёs sё interesit gjithashtu e jep efektin e vet edhe tek aktivet dhe pasivet afatgjata. Nё kёtё rast nuk do tё kemi ndryshim tё tё ardhurave apo tё kostove korente (siç ndodhte pёr aktivet dhe pasivet afatshkurtёra) por do tё ketё ndryshim tё vlerave tё tregut tё aktiveve dhe pasiveve afatgjata. Dhe pёrsёri ndryshimi neto nё vlerёn e pasiveve dhe aktiveve afatgjata do të rezultojё si fitim apo humbje pёr bankёn. Nga sa thamё ndryshimi i normёs sё interesit sjell pasiguri pёr fitimet dhe vlerёn e njё banke qё nё fund tё fundit rezultonte nё pasiguri nё fitime.Vetё kjo pasiguri ёshtё risku qё vjen nga luhatja e normave tё interesit.
Pra risku i normave të interesit është mundësia që ndryshimi i normave të interesit të ndikojë në të ardhurat nga interesat dhe në vlerën e aktiveve në treg të çdo investitori. Ndërsa, me ekspozim ndaj riskut, kuptohet , vetë prania e riskut. Ekspozimet mund të maten dhe të vlerësohen me menyra te ndryshme.
Si e menaxhon riskun e normave te interesit BKT?
Një nga funksionet e bankave si transformues asetesh është dhe kthimi i tyre nga pasive përgjithesisht afatshkurtra në aktive me afatgjata.Ky transformim kohor i aseteve ndonëse përben burimin kryesor të të ardhurave të bankës ka në të njëjten kohë edhe koston e saj.Një pjesë e konsiderueshme e kësaj kostoje është dhe risku për të humbur nga ndryshimet e disfavorshme në përqindjet e interesit.Normat e interesit ne 31 Dhjetor 2009 kanë qenë si me poshtë:
Tabela. 328
Si indikator të vendosjes së normave të interesit për monedhën tonë, BKT përdor REPO-t. Kuptohet depozitave u vendos norma më të ulëta se normat e REPO-ve. Ndërsa normat e kredive në përgjithësi janë në mënyrë të konsiderueshme më të larta se REPO-t. Ndërsa normat e interesave për monedhat e huaja vendosen nga tregu ndërkombetar, psh për Euro-n përdorët EUROBOR-i ndërsa për USD përdoret LIBOR-i. Tek rregullorja “Mbi risqet e tregut” të BOA përcaktohen dy modele për matjen dhe raportimin e riskut nga përqindja e interesave:ajo e “Maturimit” dhe e “Kohëzgjatjes”.Por përdorimi i tyre kufizohet vetëm në llogaritjen e riskut të tregut për portofolin e letrave me vlerë dhe jo në tërësi për ekspozimin e aktiv/pasiveve. Ndërsa BKT përdor një ndër metodat më bashkëkohore të llogaritjes së riskut të normave të interesit sic është modeli “Repricing” Modeli Repricing analizon diferencat midis atyre aseteve dhe pasiveve interesat e të cilave do te rivlerësohen apo ndryshohen brenda afateve të caktuara kohore.Kështu aktivet dhe pasivet të ndjeshme ndaj normave të interesit ndahen sipas kohëzgjatjes deri në maturim në afate kohore të ndryshme si në tabelen e mëposhtme: Tabela. 429
28BKT_IFRS Audit report 31.12.2009 29BKT_IFRS Audit report 31.12.2009
● Kur GAPI është negativ tregon nëse normat e interesit do të rriten gjatë vitit te analizës, banka do të paguajë më shumë si për pasivet që riçmohen, ashtu dhe për aktivet që riçmohen.Si pasojë shpenzimet për interesat do të rriten më shumë se sa të ardhurat nga interesat, kështu që marzhi i interesave neto do të ulet. N.q.s normat e interesit do të ulen do të ndodh e kundërta
Psh nqs normat e interesit rriten me 1% për maturitetet 1 deri në 3 muaj, atëhere të ardhurat do të ulen me 1%ç120,150,743 = 1,201,507.43
● Kur GAPI është pozitiv (rasti i psh.deri 1 muaj)dhe normat afatshkurtra të interesit ngrihen atëhere të ardhurat nga interesat shtohen më shumë se sa shpenzimet per interesat dhe e kundërta kur normat e interesit do të ulen.
● N.q.s GAPI do të ishte zero, ndryshimi i normave të interesit nuk do të kishte asnjë ndikim në të ardhurën neto nga interesat. Në këtë rast dhe risku është zero.
Një rrugë tjetër është që banka të spekuloje.Ajo mund të rrisë të ardhurat neto nga interesat në rast se ajo është në gjëndje të parashikojë drejtimin e ndryshimit të normave të interesit.Por drejtimi i GAP-it duhet të menaxhohet në mënyrë të kujdesshme.
Le të supozojmë se kemi nje GAP negativ dhe menaxherët parashikojnë se normat e interesit do të rriten.Banka në këtë rast do të synojë të rrisë depozitat mbi 1 vit,dhe të rrisë investimet afatshkurtra.Por në rast se nuk vërtetohet rritja e normave të interesit, atëherë banka do të rezultojë me marzh neto akoma më të vogël se ai i pritshmi.
BKT për t’u mbrojtur ndaj ndryshimit të maturiteteve të aktiveve me pasivet, adapton normat e ndryshuara të interesave në perfundim të afateve të maturimeve të kontratave të depozitave apo kredive.
Ndërsa efekti i ndryshimit të normave të interesit në investimet si obligacionet shtetërore të Vendeve të huaja, nuk ka ndikim fare në vleren e tyre kontabel.Pra nuk ndikojnë aspak në bilanc rivlerësimi apo zhvlerësimi i tyre.
Kurset e këmbimit ose risku i monedhës
Niveli i lartë i zhvillimit ekonomik dhe i bashkëpunimit ndërmjet vendeve të ndryshme ka bërë që transaksionet me jashtë të shtohen shumë.Zgjerimi i tregtisë botërore dhe i industrisë së turizmit kanë shtuar së tepërmi pagasat ndërkombëtare.Eksportet ose importet e mallrave dhe shërbimeve sot llogariten përafërsisht mbi 600 miliardë dollarë.Tregtia ndërmjet vëndeve të ndryshme përfshin këmbimet e monedhave të tyre ose depozitave bankare në monedhat përkatëse.Kur një firmë tregtare shqiptare blen mallra në Itali, ajo e bën pagesën nëpërmjet bankës së saj ku normalisht i ka të depozituara shumat në monedhën kombëtare, në lekë.Por pagesa që merr prodhuesi italian duhet të jetë në monedhën e tij në euro.Kështu banka e firmës tregtare shqiptare dhe ajo e prodhuesit italian do të llogaritin raportin e këmbimit të monedhave për llogari të klientëve të tyre.
Në çdo rast një transaksion kryhet ndërmjet rezidentëve të vendeve të ndryshme, gjë që parashikon këmbimin e monedhës së një vendi me monedhën e një vendi tjetër. Investitorët ,importuesit, turistët duhet që të këmbejnë monedhat vëndase me ato të vendeve të tjera. Këmbimi i monedhave të vendeve të ndryshme kryhet në tregjet e këmbimit valutor ku përcaktohen raportet ndërmjet tyre dhe lehtësohet ky këmbim. Në këto tregje harmonizohet kërkesa me ofertën e monedhave të ndryshme duke vendosur në këtë mënyrë raportin e këmbimit midis tyre.
Nga ana e tyre bankat si pjesё tё aktivitetit normal tё tyre kanё edhe shitblerjen e monedhave, kjo ose pёr ti shёrbyer klientёve tё tyre depozitues apo kredikёrkues, ose pёr shkak tё veprimatarisё sё kёmbimit tё valutave qё bankat kryejnё. Sido qё tё jetё shkaku nёse banka do tё mbante njё pjesё tё aktiveve tё saja nё
valutё, pёrveç anёve pozitive qё do tё kishte(diversifikimin) ajo do tё pёrballej me njё risk tё ri atё tё ndryshimit tё vlerёs sё valutave gjatё kohёs qё i mban. Dhe natyrisht qё ky risk ka tё bёjё me ndryshimin e
disfavorshёm tё vlerёs sё monedhёs qё disponon njё bankё. Per te minimizuar riskun e kurseve te kembimit
bankat marrin pjese ne tregjet e kembimeve valutore. Le te shpjegojme se cfare jane tregjet e kembimeve
valutore:Tregu i kembimeve valutore ёshtё tregu nё tё cilёn shiten dhe blihen monedhat e huaja. Ai nuk ka njё vendosje fizike si bursa e aksioneve tё New York-ut nё Wall street, por ёshtё njё sistem institucionesh,procedurash qё ndiqen kur këmbehen monedhat.Transaksionet e valutave, tё monedhave tё huaja,kryhen nёpermjet njё rrjeti linjash telefonike, kompjuterike, kabllove qё lidhin subjektet nё treg. Subjektet qe marrin pjese jane: Bankat, Korporatat, Qeveria.Keto tregje janё tё pёrshtatshme pёr bankat
sepse i ruajne ato nga efektet e luhatjes sё kurseve tё kёmbimit, pra shmangin njё nga rreziqet kryesore tё biznesit tё tyre.Tregjet kryesore ku operojne bankat,janё:tregjet:Spot, Future, Forwards, Option.
Tregjet Spot dhe Forward
Detyra kryesore e një banke në këtë rast është të plotësojë kërkesat e klientëve të saj që fondet e zotëruara prej tyre në një valutë të caktuar t’i këmbejë në një valutë tjetër të cilën ata dëshirojnë.Ky këmbim mund të marrë dy forma transaksionesh:
