Introducción
La lengua Aymara ancestral, cuyo origen se pierde en el tiempo, pues el significado de la misma palabra lo dice:”jaya mara” años lejanos o tiempo antiguo. Una prueba de ello está que el Aymaraesta antes que los Tiawanakutas y luego subsiste a ese dominio, por lo tanto, no es correcto decir cultura Tiwanakuta, sino cultura Aymara, que sigue subsistiendo hasta nuestros días.
El Aymara, es una lengua que se habla en diferentes regiones de la parte Occidental de Sudamérica,en las zonas del Norte de Chile, Bolivia, Perú y Norte de Argentina.
Los hablantes Aymaras pasan de los tres millones de hablantes en las regiones indicadas anteriormente,y los que se encuentran diseminados por el mundo entero que no olvidan sus raíces y lo siguen practicando, con algunas variantes regionales, pero que no quitan el significado esencial.
En la actualidad hay un resurgimiento del uso mayor de la lengua Aymara por parte de los aymaristas estudiosos y el pueblo que esta reconociendo su valor cultural y como medio de comunicación. Tal es el caso del Ingeniero Iván Guzmán de Rojos de Bolivia que desarrolló un programa informático para realizar traducciones de un idioma a otro, usando como puente la lengua Aymara.
Debemos agregar que en la actualidad se están produciendo materiales didácticos en computación para aprender con mayor facilidad y corrección la lengua Aymara, pues ella es gutural, toponímica, onomatopéyica y sufijante y requiere de los medios necesarios y correspondientes.
A modo de ejemplo, en el que utilizamos varios sufijos, podemos ver en el caso de la raíz “uka” que significa “eso” y si le agregamos sufijos al radical “uka” tenemos:
uka + ma = ukama que significa “eso es”, uka + mawa = ukamawa“eso mismo es”
uka +mapiniwa = ukhamapiniwa“así siempre es”.
Esta y otras consideraciones importantes nos lleva a crear un curso de lengua aymara. Términos interrogativos - Chhikhiñanaka
¿Qué? kuna ?
¿Quién? khisti? ¿Quiénes? khistinaka? ¿Por qué? kunata?
¿Dónde? kawkina?
¿Cómo? kunama?
¿Cuántos? qawqa? qayqa? ¿Cuándo? kunapacha?
¿Cuál? kawki?
¿Para qué? kunataki? ¿Para quién? khistitaki? ¿De quién? khistinkisa? ¿Hasta dónde? kawkikama?
¿Con qué? kunamti - kunamdi - kunampi? ¿A qué? kunaru?
Formas de saludo - Kunjamaarunt'anaka
Saludar arunt'aña
Agradecer jalla jalla mama
Saludarse arunt'añanisa
Saludos - Kunamast'aña
buenos días suma uru
buenas tardes suma jayp'u
buenas noches suma aruma o arama ¿Cómo estás? kunamastasa, kamisaraki ¡Yo estoy bien! naya walikistwa
Estoy más o menos, ¿y tú? nayajanisumamajsti, jumasti? Mal, estoy enfermo (a)! janiwalijtiusutatwa
¿Como está tu familia? kunamasafamiliamaja Ellos (as) están bien jupanakawalikiskipxiwa
¿Cómo están tus padres? kunamasaawkimaja, taykamaja -mamamaja ¿Comoesta tu padre? kunamasaawkimaja
¿Comoesta tu madre? kunamasataykamaja - mamamaja ¡Bien, contentos de ser
abuelos! waliki, jach'atatasipana muspakusisitajach'amamasipana, Pronombres personales - Jaqisutilanti
yo naya
tú juma
él o ella jupa
nosotros jiwasa
vosotros (as), ustedes jumanaka
ellos (as) jupanaka
Pronombres posesivos
Mi, mio, mia nayanha, nayankiwa
Tu, tuyo, tuya jumana, jumankiwa
Suyo, suya jupana, jupankiwa
Nuestro jiwasana
Su jupana
Diálogo simple
¿Cómo te llamas? kunasasutima?
Yo me llamo Rosa nayanasutinhaRosawa
¿Dónde vives? Kawkinautjta?
Yo vivo en Iquique naya Iquiquimarkanautjta ¿A qué familia perteneces? khistinajumanafamiliamaja? ¿De dónde vienes? Kawkitapurjta?
Vengo de Iquique Iquiquitapurjta ¿Cuántos años tienes? qawqamaranitasa?
Tengo 25 años naya pätunkaphisqanimaranitwa ¿Cómo se llama tu mamá? kunasutinimamaja?
Mi mamá se llama Rosa nayanamamanhaja Cristina sutiniwa ¿Cuántos años tiene tú mamá? qawqamaranisamamamaja?
Ella tiene 70 años jupaxapaqalqutunkamaraniwa ¿Cómo se llama tu padre? kunasutinitatamaja?
Mi padre se llama Felix nayanaawkinajaFelixsatawa ¿Tienes hermanos? jilatamautjiti?
¿Cuántos hermanos y hermanas de nacimiento
tienes? qawqajilatanitasakullakanitasa
Cinco hermanas y un hermano
de nacimiento phisqakullakanita, mäjilatanti ¿Por dónde te vas a tu casa? kawkichiqatautamarusaririta? Por el camino más corto jak'athakhikamata
¿Cuándo llega tu padre? kunapachaawkimapurini? En cuanto terminen sus
vacaciones vacacionapatukuyaniukatapurini ¿A qué hora almuerzas? kunatimpunamaq'irita?
A la una mäurasa
A las doce del dia taypiurukipana Presentaciones
Mi nombre es Rosa Quispe Huanca Nayanasutinha Rosa QhispiWankawa Mi apellido paterno es Quispe TatanhanaapellidupaQhispiwa
Mi apellido materno es Quispe MamanhanaapellidupaWankawa
Tengo 47 años Nayaxapusitunkapaqalqumaranitwa
Mi grupo familiar es aymara Nayanawilamasinaaymarawa Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markanautjirita Vengo de la comunidad de Pozo Almonte Nayaxa Comuna Pozo Almontitapurjta Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markanautjirita
Mi comunidad está en la Región Andina RigionAndinananayanhamarkanautjaski Presentación de los parientes
Mis padres (biológicos) son:
Cristina y Felix NayanamamanajaCristinawa, awkinastiFelixsuwa Mi padre se llama Felix y mi madre
se llama Cristina. NaynatatanajaFelixnayanamamanajaCristinawa Mi abuelo paterno se llama
Eugenio, mi abuela materna se llama Manuela..
Nayanajach'atatanajaEugeniowa.
Nayanajach'amamaja Manuela sutiniwa. Mi abuelo materno se llama Pedro,
mi abuela materna se llama Eulogia.
Nayanajach'atatanajaPedrowa.
Nayanajach'amamajaEulogiasutiniwa. Adverbios de lugar
Aquí, aca, por acá, por aquí akana, aka, akakana Ahí, alli, allá, por ahí, por allá ukana, uka, ukakana
Cerca, muy cerca jak'a, muspajak'a
Lejos, muy lejos jaya , muspajaya
Afuera, por afuera, hacia fuera, desde
afuera anqana, anqata, anqaru, anqaruta
Adentro, por adentro, hacia adentro, desde
adentro manqha, manqharuta manqhata, manqharu,
Adelante, por adelante, para adelante,
hacia delante, desde adelante layrata, layraqata layraqata. layrjaru,layraruta, Atrás, por atrás, para atrás, hacia atrás,
desde atrás qipa, qiparuta, qipata, qaparkama, qipapata Arriba, por arriba, para arriba, hacia
arriba, desde arriba araja, arajata arajkamaki, arajaru,arajaruxa, Abajo, por abajo, para abajo, hacia abajo,
desde abajo
aynacha, aynachkamaki, aynacharu, aynachkama, aynachata
Allá abajo (a la mar), hacia allá abajo aynachana, aynachkamaki Verbos- Arunaka
Los verbos se usan para señalar acción o movimientos de los seres vivos y objetos. Pone en acción al sustantivo con indicación de la persona y del tiempo.
Como en todo idioma el verbo expresa acciones, estado o existencia que afectan a las personas o cosas, tienen las variaciones de tiempo, modo, número y persona.
En la lengua Aymara se puede apreciar que los verbos en modo infinitivo, terminan en aña, iña, uña. Por ejemplo: saraña, kirkiña y sawuña. En cambio en la lengua española o castellano, los verbos en infinitivo, terminan en: -ar, -er, -ir. Ej: cantar, leer y vivir.
En Aymara la conjugación del verbo es de una sola clase o forma, como en la declinación del sustantivo, adjetivo o de las formas variables.
El verbo consta de RAIZ y DESINENCIA:
La RAIZ verbal es el elemento o morfema dependiente, para ser completo el significado, require de un sufijo.
DESINENCIA: La particula que se le añade al radical para señalar: el modo, la persona, número y el tiempo.
En este caso veremos, por ejemplo, el verbo, TANIÑA que significa correr su radical o raíz es: “TAN” y acompaña el sufijo, como infinitivo, o desinencia: “IÑA”.
Cada modo, tiempo, número y persona tiene su respectiva desinencia que lo veremos durante la conjugación del verbo dado como ejemplo.
CONJUGACIÓN
La Conjugación es la expresión del verbo en todos sus accidentes de Modo, Tiempo, Número y Persona.
El Modo puede ser: Inifinitivo, Indicativo, Subjuntivo, Potencial e Imperativo Las terminaciones o desinencias del Modo Infinitivo en español como ya lo dijimos son tres ar, -er, -ir; y en el Aymara son: -aña, -iña, -uña. Los invito a que puedan aprender algunos verbos en su modo INFINITIVO
Amar munaña Abrir sit'araña Arrancar t'ijuña Atrapar katuña Despertar amayusiña Bañar jarisiña Beber umaña Calentar junt'uchaña Cerrar jist'yataña
Golpear t'axlliña, ch'akuña, liq'iña
Orar mayiña Saludar arunt'aña Sentar chukuña Comer maq'aña Cantar kirkiña Sanar qullaña Gritar q'asaña Correr taniña Pintar samichaña Lavar t'axsuña
Leer liyiña
Caer jaquttaña
Bailar thuqhuña
Cortar khariña, kuchuña
Enterrar allt'aña Mentir k'arisiña Robar lunthataña Recordar amtasiña Trabajar irnaqaña Tirar chhikhaña Herir wallaqaña Llorar jachaña Empujar lukhuña Escribir qilqaña Cuidar uñjaña Verbos - Arunaka
Utilizaremos como ejemplo para conjugar el verbo Cantar, que en aymara se dice: kirkiña. Verbo KIRKIÑA = CANTAR
MODO INFINITIVO
Formas Simples: Infinitivo kirkiña (cantar) Gerundio kirkjtanwa (cantando)
Participio kirktawa (cantado)
MODO INDICATIVO: Formas Simples Presente
Naya-xa(Yo) Kirk - JTWA (Canto)
Juma-xa (Tú) Kirk - JTAWA (Cantas)
Jupa-xa(El, ella) Kirk - JIWA (Canta)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - JTANWA (Cantamos) Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - JTAPXATAWA (Cantais) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - JTAPXIWA (Cantan)
Pretérito Imperfecto
Naya-xa(Yo) Kirk - IYATA (cantaba)
Juma-xa (Tú) Kirk – IYATAWA (cantabas)
Jupa-xa(El, ella) Kirk- IYIWA (cantaba)
Jiwasa-xa (nosotros (as)) Kirk - IYATANWA (cantabamos) Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk cantaron) - IYAPXTANWA(cantabais, Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IYAPXIWA (cantaban)
Pretérito Indefinido
Naya-xa(Yo) Kirk - TWA (Canté)
Juma-xa (Tú) Kirk - TAWA (Cantaste)
Jupa-xa(El, ella) Kirk - IWA (Cantó)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TANWA (Cantamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - T’APXATAWA (Cantasteis, cantaron) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXIWA (Cantaron)
Futuro Imperfecto
Naya-xa(Yo) Kirk - INWA (cantaré)
Juma-xa (Tú) Kirk - INTAWA (Cantaras)
Jupa-xa(El, ella) Kirk - INIWA (cantará)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk – IÑANIWA (cantaremos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk – T’APXANTAWA (cantareis, cantaran) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXANIWA(cantaran)
Pretérito Pluscuamperfecto
Naya-xa(Yo) Kirk – ITAYATA (Había cantado)
Juma-xa (Tú) Kirk – ITAYATAWA (Habías catando)
Jupa-xa(El, ella) Kirk - IYIWA (Había cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - ITAYATANWA (Habíamos cantado) Jumanaka-xa (Vosotros (as) Uds.) Kirk - ITAPXAYATANWA (Habíais cantado, habían cantado) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXAYIWA (Habían cantado)
MODOSUBJUNTIVO
Formas Simples Presente
Naya-xa(Yo) Kirk - INJTWA(cante)
Juma-xa (Tú) Kirk - INJTAWA (cantas)
Jupa-xa(El, ella) Kirk - INJIWA(cante)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - INJTANWA (cantemos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - INJTAPXTAWA (canteis, canten) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - INJTAPXIWA (canten)
Formas Simples Pretérito Imperfecto
Naya-xa(Yo) Kirk - IRIJTA (cantara o cantase)
Juma-xa (Tú) Kirk - IRIJTAWA (cantaras o cantases) Jupa-xa(El, ella) Kirk - IRIJI(cantara o cantase)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IRIJTANWA (cantáramos o cantásemos) Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - IRIPXIRIJTAWA (cantarais o cantaseis, cantaran o cantasen) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk -IRIPXIRIJIWA (cantaran o cantasen)
Pretérito Pluscuanperfecto Formas Simples
Naya-xa(Yo) Kirk –IŇATANA(Hubiera cantado)
Juma-xa (Tú) Kirk - IŇATAMANA (Hubieras cantado) Jupa-xa(El, ella) Kirk - IŇATINA(Hubiera cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IŇATANWA (Hubiéramos cantado) Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk- cantado, Hubieran cantado) IŇAPXATAMANA(Hubierais Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IŇAPXATINA (Hubiesen cantado)
MODO IMPERATIVO
Naya-xa(Yo) *
Juma-xa (Tú) Kirk - T’AMA (canta Tú)
Jupa-xa(El, ella) Kirk - T’ANI (cante él)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - T’AÑANI (cantemos nosotros (as)) Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - T’APXAMA (cantad vosotros, canten ustedes) Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXANI(canten ellos)
Frases de uso cotidiano - Sapuruarusinaka
a la casa, en la casa, de la casa utaru, utana, utata abrígate, puedes tener tos jantatasimach'ujuninta
acuéstese ikintama
ahora jichha
ahora sí, bien hecho jichha. suma lurt'atawa el hombre y la mujer chachanatiwarminti apúrate con tu trabajo jink'airnaqama peine su cabello lak'utamasanusima
así es, eso es ukhamawa
báñese jarirpasima
buenos días jóvenes suma uruwaynanaka buenos días niños suma uruyuqallanaka
camine sarnaqama
camine, venga aquí sarnaqamaakarupurima
caminen sarnaqapxama
corran tanipxama
corre tanima
córtese el pelo lak'utakuchurt'asima córtese las uñas sillunakakuchurt'asima cuide su vestuario (no lo
ensucie) suma isimauñjanta, janiwakhichhichantasa
dame, déme churita, churt'ita
debemos lavar la ropa isit'axsupxañajtanwa debes comer pronto jink'amaq'antama debes cortarte el pelo lak'utakuchurt'asima
debes dormir juma ikiñajtawa
debes lavarte el pelo lak'utat'axsusiñajtawa
debes obedecer a tus padres awkimataykamaiywasañawaist'anta
debes usar las uñas cortas jumaxawaljakuchuratasillunakasarnaqanta dentro de la casa uta manqhana
diferentes casas mayjamautanaka
el niño yuqalla
la niña imilla
en aquel tiempo jayatimpuna, layratimpuna. este hombre y esta mujer akachachanti, akawarminti
hagan sus trabajos irnaqanakalurt'apxama hoy día; este día jichhuru, akauru
Preguntas tipo - Chikh'inaka
¿Adónde va este camino? kawkirujaakathakhisarji?
¿Comiste ya? maq'tati?
¿Cómo está tu mamá? kunamasamamamasti? ¿Conoces la ciudad? markauñt'ati?
¿Cuándo volverás? kunapachapurinta?
¿Cuánto vale? qawqasa wali?
¿Cuántos hermanos tienes? qawqajilatanitasa?
¿Dónde está? kawkinkisa?
¿Dónde fuiste? kawkiru sarta? ¿Dónde te duele? kawkiustama? ¿Hacia dónde vas? kawkirusarjta? ¿Por qué lloras? kunatajachjta? ¿Por qué te ríes? kunatalarjta? ¿Qué animales tienes en tu
casa? kunauywanakautamanautjayta?
¿Qué aves tienes en tu casa? kunajamach'inakautamanautjayta? ¿Qué comida te gusta más? kunamaq'amuspamunirita?
¿Qué dijo? kamsisa?
¿Qué es esto? kunasaakaja?
¿Qué novedades hay? jichhakunanakautjisa?
¿Qué te duele? kunasaustama?
¿Sabes cantar? jumakirkiritati? ¿Sabes leer? jumaliyt'ritati? ¿Sabes escribir? jumaqilqiritati? ¿Te gusta la leche? juma lichi muniritati? ¿Te gusta venir aquí a la
escuela? jumaakajach'ayatiñautarupuriñamuniritati? ¿Vienes atrasado? qipaqipatapurjta?
¿Qué vas a hacer? kunalurantasa? ¿De quién es este bote? khistinkisaakabutija? ¿Qué vas a hacer hoy? jichha kuna lurantasa? ¿Por qué no me llamas? kunatajanijawsista? ¿Cuándo terminas? kunapachatukuyanta? ¿Es tan terrible? muspajaniwalipuniti? ¿Cuál es tu asiento? kawkisachukuñamaja? ¿Cuándo llegaste? kunapachapurta?
¿Tomas agua o jugo? umacha, juguchaumanta? ¿Para quién es este caballo? khistitakisaakakawalluja?
¿Qué te pasa? kunajumaruxapastama?
¿Tienes hambre? maq'aaythamti? Imperativos - Lurt'añaja
lávese el pelo, la cabeza lak'utat'axsusima, p'iqit'axsusima
lávese la cara uynajajarisima
lávese las manos amparanakajarisima
lávese las orejas jinchhunakajarisima lávese los dientes lakach'akajarisima
lávese los pies kayunakajarisima
limpie sus zapatos, tiene barro zapatumajarisima, ñiq'iniwa límpiese la nariz nasamapichharasima
luririjtama
no debes mentir janiwak'arisiñati
no debes robar janiwalunthathañati
no debes ser flojo janiwajayrañati
no ensucies tus cosas janiwakusasanakakhuchhichañati no fumes, puede hacerte daño janiwafumañati, janiwaliwa, usuyiriwa no rompa su vestuario janiwaisimawikhakhantati
no saldré janiwamistuti
no vendré janiwapuriñati
no vendré más janipuniwapuriñati
que venga tu madre mamama purpana
que venga tu padre tatamapurpana
saldré mistuñawa
salgan todos tajpachamistupjama
la saludaré aruntañawa
salude, usted juma arunt'ama
siéntense, tome asiento chuqt'am, juma chuqt'asima tenga cuidado con su herida usutchata suma uñjanta
tome su remedio qullamaumt'asima
trae agua umaapanima
vaya afuera, salga anqaru sarama, sarama
vayan ustedes dos paypachasarapjama
ven con tu madre mamamantipurima
ven con tu padre tatamantipurima
venga para acá, adelante akarupurima, layrjaru
vengan todos para acá akarutajpachhanakapuripxama vigila, cuida los animales junch'ukima, suma uñjantauywanaja vuelvan temprano qaltiqalt'itapuripxjanta
vuelvan todos tajpachhapuripxanta
me voy a descansar naya samart'asirisaraña
vámonos jina, sarjatana
Indicaciones - Chiqachaña
no fue así janiukhamanti
nos vemos luego ñäpuniwajikhisiñani
nuestra casa (dual) jiwasana uta nuestra casa (plural) jiwasanakanautasa por aquí, a este lado akakaru, aksaru
qué bueno que hayas venido walipuniwapurtt'ataxa ya casi termino mi tarea ñäpunitukuytatariyaña
yo también nayaxaukhamaraki
estoy cansada muspaqaritata
se ha oscurecido ñäch'amaqxiwa
Los números - Wakhuña Unidades - Sapanaja 1 maya 2 paya 3 kimsa 4 pusi 5 phisqa 6 suxta 7 paqalqu
8 kimsaqalqu 9 llätunka Decenas - Pätunka 10 tunka 20 pätunka 30 kimsatunka 40 pusitunka 50 phisqatunka 60 suxtatunka 70 paqalqutunka 80 kimsaqalqutunka 90 llätunkatunka Centenas - Patakanaja 100 mäpataka 200 päpataka 300 kimsapataka 400 pusipataka 500 phisqapataka 600 suxtapataka 700 paqalqupataka 800 kimsaqalqupataka 900 llätunkapataka Mil Waranqa
Figuras y cuerpos geométricos
Cuadrado pusik'uchu Triángulo kimsak'uchu Círculo muyu Rombo pusipuntani Romboide puyt'u Esfera muruk'u Cilindro chhuqulla Cono suyt'u
Los colores - Saminaja
Blanco janq'u Negro ch'ara Rojo wila Amarillo k'illu Verde chu'xña Café ch'umphi Azul larama Anaranjado wilaq'illu Morado k'ulli Gris uqi
Rosado janq'uwila
Celeste janq'ularama
Los meses del año - Maranaphaxsinaja
Enero chinuqa Febrero anata Marzo achuqa Abril qasiwi Mayo llamayu Junio marat'aqa Julio willkakuti Agosto llumpaqa Septiembre sata Octubre taypisata Noviembre lapaqa Diciembre jalluqallta
Estaciones del año
Otoño awtipacha
Invierno thayapacha
Primavera lakakpacha
Verano jallupacha
Los días de la semana - SimanaUrunaja
Lunes chinukauru Martes sajrauru Miércoles warauru Jueves illapauru Viernes ch'askauru Sábado kurmiuru
Domingo inti uru
División del tiempo según el día el día - Timput'aqaptata
Hoy jichha Anoche arama Anteanoche qharurujayp'u Ayer masuru Anteayer masuruwaruru Mañana qharauru
Pasado mañana jurpuru
En la mañana qalt'iqalt'ita La noche arama El día uru La madrugada qhanattata El amanecer qhanthati En la noche aramana
Salió el sol inti jalsuwa
Es de día urujiwa
Es de noche aramawa
Es en la tarde jayp'uta
De noche, demasiado tarde aramata, aramt'ata
Al atardecer jayp'una
Astros - Warawaranaja
El Sol y la Luna inti phaxsinti
Marte martisa
Las estrellas warawara El lucero de la mañana antawara
El lucero de la tarde achachiwarawara
Luna llena urt'ata
Luna nueva machaqaphaxsi
Familiares - Wila masi
ancianos awichunaja
abuela jach'a mama
abuelo jach'a tata
bisabuela mama jach'amma
bisabuelo tata jach'atta
cuñada ipata cuñado masano marido-esposa (matrimonio) chachawarmi bebé wawa hermana kullaka hermano jilata
hombre adulto chacha
mujer adulta warmi
madre tayka, mama
niña chica imilla
niño yuqalla novio wayna novia tawaqu padrastro parastru madrastra marasta padre awki suegra taych'i suegro awkch'i nuera yujch'a yerno tullqa tía tya tío tyo Alimentos - Maq'anaja Pescado chhallwa
Carne de vacuno wakunuaycha
Carne de cerdo khhuchhiaycha
Carne de pollo chhiwchhiaycha
Cebolla siyuylla Papa ch'uqi Camote apichu Ajo ajusa Melón ch'umañauma Sandía santilla Durazno rurasnu Frutilla wallqa Plátano platano Chirimoya chirimuya Piña apiña HOMBRE MUJER
(Para ver detalles hacer clic en las letras en rojo)
Organos de los sentidos
Vista nayra Oído jinchhu Gusto lakalaxra Olfato nasa Tacto llamkhaña http://www.logos.it/corso_ay/indice.html A cura de:Rosa Quispe