• No se han encontrado resultados

Didáctica de la geografía económica

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2020

Share "Didáctica de la geografía económica"

Copied!
132
0
0

Texto completo

(1)Didáctica de la geografía económica Nuria Borrell Felip. ADVERTIMENT. La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tesisenxarxa.net) ha estat autoritzada pels titulars dels drets de propietat intellectual únicament per a usos privats emmarcats en activitats d’investigació i docència. No s’autoritza la seva reproducció amb finalitats de lucre ni la seva difusió i posada a disposició des d’un lloc aliè al servei TDX. No s’autoritza la presentació del seu contingut en una finestra o marc aliè a TDX (framing). Aquesta reserva de drets afecta tant al resum de presentació de la tesi com als seus continguts. En la utilització o cita de parts de la tesi és obligat indicar el nom de la persona autora.. ADVERTENCIA. La consulta de esta tesis queda condicionada a la aceptación de las siguientes condiciones de uso: La difusión de esta tesis por medio del servicio TDR (www.tesisenred.net) ha sido autorizada por los titulares de los derechos de propiedad intelectual únicamente para usos privados enmarcados en actividades de investigación y docencia. No se autoriza su reproducción con finalidades de lucro ni su difusión y puesta a disposición desde un sitio ajeno al servicio TDR. No se autoriza la presentación de su contenido en una ventana o marco ajeno a TDR (framing). Esta reserva de derechos afecta tanto al resumen de presentación de la tesis como a sus contenidos. En la utilización o cita de partes de la tesis es obligado indicar el nombre de la persona autora.. WARNING. On having consulted this thesis you’re accepting the following use conditions: Spreading this thesis by the TDX (www.tesisenxarxa.net) service has been authorized by the titular of the intellectual property rights only for private uses placed in investigation and teaching activities. Reproduction with lucrative aims is not authorized neither its spreading and availability from a site foreign to the TDX service. Introducing its content in a window or frame foreign to the TDX service is not authorized (framing). This rights affect to the presentation summary of the thesis as well as to its contents. In the using or citation of parts of the thesis it’s obliged to indicate the name of the author..

(2) UNIVERSIDAD FACULTAD. DE. SECCIÓN. DE. FILOSOFÍA DE. D I D Á C T I C A. BARCELONA Y. LETRAS. PEDAGOGÍA. D E. L A. G E O G R A F Í A. E C O N O H I C A. TOMO. I. T. esis. por JOSÉ. Doctoral. dirigida. el CatedrStico FERNANDEZ. Dr.D,. HUERTA. Muria B o i r e l l. Felip.

(3) CAPITULO VI. Recursos. Icono-Didácticos.

(4) Recursos i c o n o - á i d a c t i o o s i o s modernos métodos de l a enseñanza a c t i v a de l a G e o g r a f í a r e q u i e r e n e l empleo de r e c u r s o s d i d á c t i c o s. especiales.. KL m a t e r i a l geográfico e s e s e n c i a l p a r a este t i p o de e n s e fianzao. Forma p a r t e i n t e g r a n t e de l a l e c c i ó n j no es jamás u n b u e n. complemento o una ayuda con s e n t i d o anecdótico. E s t e m a t e r i a l puede s e r de mucliísiihas c l a s e s , ITo o l v i d e m o s que " e l p r i m e r m a t e r i a l de enseñanza, e l adecuado e n , t o d o que e s t á siempre v i v o ,. caso,el. e l que no se a g o t a jaraás, e s l a r e a l i d a d m i s -. ma, que generosamente se n o s . o f r e c e ". ( 1 ) . i i l i o r a "bien, como s e a que. muchas v e c e s nos e s i m p o s i l j l e l l e v a r e s t a r e a l i d a d a l a u l a o i r con l o s , aluihnoa a contendí a r l a , nos hemos de v a l e r de o t r o s medios i n d i r e c t o s o siiiíbólicos:,que podemos a g r u p a r l o s en dos, g r a n d e s g r u p o s t i cónicos y v e r b a l e s , l a i n f l u e n c i a s o c i a l de l a t e c n o l o g í a y de l a imagen en e l último c u a r t o de s i g l o está ganando t e r r e n o a l hombre y a l a p a l a b r a . Se puede y a empezar a h a b l a r de una nueva c a t e g o r í a. cultural. que E l o r r i a g a , J e f e • d e l - G a b i n e t e Técnico d e l l l i n i s t e r i o de I n f o r m a ción y T u r i s m o , c a l i f i c a de " c u l t u r a d e l a imagen'* y que " o f r e c e un s i s t e m a de c o n o c i m i e n t o q,ue c o n s i s t e en l a captación rápida, s i multánea e i n s t i n t i v a d e l o b j e t o r e p r e s e n t a d o y de s u s r e l a c i o n e s i n m e d i a t a s . E s t o entraña e l e v i d e n t e p e l i g i D de una e s p e c i e de séntlmentalisaoáón, c u l t u r a l c a r a c t e r i z a d a , p o r l a s u p e r f i c i a l i d a d y l a i n m e d i a t e z de-: l a s , p e r c e p c i o n e s , d e s c a r t a n d o todo j u i c i o c r í t i c o y valorándolas únicamente p o r l a i n t e n s i d a d de su. impacto sobre l a s e n s i b i l i d a d d e l s u j e t o receptor^» B e r o , p o r o t r a p a r t e , o f r e c e l a imprescinái'ble v e n t a j a de., e x t e n d e r , e l h o r i z o n t e v i t a l d e l i n d i v i duo a t o d o s l o s c o n f i n e s d e l . u n i v e r s o c o n o c i d o , f a c i l i t a n d o e l c o n o c i m i e n t o de o t r o s p u e b l o s y o t r o s ,.ÍTjom"bres y otorgando l a p o s i b i l i d a d de d e s a r r o l l a r l a r a p i d e z de comprensión,, l a a g i l i d a d m e n t a l.

(5) de l a s geno e s , a l o b l i g a r l e s a un e j e r c i c i o. cons-bante do a d a p t a -. ción i n t e l e c t u a l " ( 2 ) , S i n embargo,'' demasiadas e s c u e l a s s i g u e n confiando on l a s t é c n i c a s de enseíianza de l a t e r c e r a década ( o sea l o s años 192C a 1 9 3 0 ) , l a s . c u a l e s no pueden c o m p e t i r. efectivamente,. con l a s t é c n i -. cas: c a r a c t e r í s t i c a s d e l mundo de comunicaciones de n u e s t r o s d í a s , con l a i m p o r b a n c i a q.ue se d a a l a o b j e t i v i d a d , v i s u a l Y a l a representación g r á f i c a ". a l a presentación. (3) .. Debamos, t e n e r en c u e n t a , n o o b s t a n t e q.ue " cada avance en l a m e j o r a de medios r e c i e n t e s de comunicación no supone n e c e s a r i a mente: una disminución de l a i m p o r b a n c i a de l o s m a t e r i a l e s i m p r e s o s ' ' (4). Todos, e s t o s medios y técnicas de comunicación que con t a n .to é x i t o a t r a e n 3ia atención de l o s niños y jóvenes en l a s s i t u a c i o nes exbraeacolares. deben l l e v a r s e. a l a u l a y a que " l a v a r i e d a d en. l o s p r o c e d i m i e n t o s pedagógicos y en l o s m a t e r i a l e s de enseñanza g e n e r a l m e n t e a v i v a n e l i n t e r é s y e l entusiasmo que ponen l o s alurmaos en su t r a b a j o ". (5)<. P o r e l l o no debe extrañamos que ; " c a d a año se v a. r e c o n o c i e n d o más. l a i m p o r t a n c i a de un mundo nuevo de s o n i d o s , imágenes: e i d e a ^ ' ^ u e - t a l e s . medios pueden l l e v a r a l i n t e r i o r de l a s aulas". (6)» P a r a que e l p r o f e s o r de.Geografía a c t u a l pueda e^cplicar. mejor e l mundo nuevo: de l a e r a d e l e s p a c i o y l o s . cambios que r á p i damente t i e n e n l u g a r en l a s p e r s o n a s , l o a l u g a r e s y l o s a c o n t e c i m i e n t o s d e l tmundo e n t e r o ,. " n e c e s i t a d i s p o n e r de t o d o s l o s i n s t r u -. mentos de s u e s p e c i a l i d a d , p a r a p o d e r l o s ampláar con p r o v e c h o " ( 7 ) <Deberá s e r v i r s e de l a T,V<,,películas, üiapas, p l a n o s , d i a p o s i t i v a s , e t C o , e t c . S i n embargo, n o debemos d e j a r n o s l l e v a r d e l f e t i c h i s m o de l o nuevo j " t a l e s t é c n i c o s no t i e n e n que s u s t i m i r a l o s m a t e r i a l e s de enseñanza probados y experimentados lectura,. etc.),sino. complementarlos. (explicación v e r b a l ,. "(8).. A s í p u e s , corresponde a l maestro e l empleo e f i c a z y c o m b i nación de l a s . d i f e r e n t e s c l a s e s de m a t e r i a l ; c o n s t r u c t i v o. aud¿o-vi-.

(6) sual, M b l i o g r á f i c » ,. ea-fcadístico, e t c . , También es é l quien debe. d e c i d i r que parte del programaavava enseñar personalmente por medio de explicaciones orales, qué otras puede confiar a un l i b r o o a una máquina didáctica. La edad y conocimientos de l o s alumnos, l a organización y p o s i b i l i d a d e s de l a escuela, l a s exigencias del plan dte estudios, sus* propias preferencias j pTOparación,etc»,le. aconsejarán un uso d. diferente de todos estos recursos. En e l presente capítulo vamos a estudiar los materiales constructivo y audivisual, l a s meninas didácticas y l a s características; del aula-laboratorio de Geografía» Y déjanos para e l s i guiente l o s modelos verbo. didácrticos..

(7) Material conatmictivo Es muy conveniente disponer adecuadamente de todo l o necesario para que l o s alumnos puedan represraatar l o s accidentes geog r á f i c o s , reali25ar mapas en r ^ i e v e , modelar-montañas,maquetas, d i a gramas;, etE, l'bdo aprendizaje requiere una a c t i v i d a d de su propia naturalezao Así e l aprendizaje manual requiere una actividad manual,etc« por- l o tanto e l geográfico roquearirá una a c t i v i d a d geográfica, l a primiera actividad de esta índole será l a reconstrucción de l o r e a l en e l cajóni de arena, en l a realización de una maqueta, e t c . Después vendrá l a primera interpretación simbólica que será e l dibujo, seguida de una descripción o r a l o e s c r i t a . ¥emos,pues, que ©1 cajón d© arena nos "permite l a represent a c i o n del r e l i e v e y d e l paisaje en general de un s e c t o r determinado (9) o 'lambién puede; usarse para l a "reconstruccióm, en p e q u ^ , de l a evolución de c i e r t o s fenómenos" (10),por ejemplo, puea© t r a zarse e l curso de un- río y estudiar l a ñsrmación y evolución de l o s meandros-, e t c .. -. l o r su r e l a t i v a f a c i l i d a d e l cajón de arena es aconsejable Ínc¿Luso para l o s alutimos más pequeños o A medida que se d e s a r r o l l e n sus capacidades liíanuales j c r e a t i v a s se acoBse;j;a l a confaectílón de maquetas y diagramas. EL eficás v a l o r edicativo de l a s maquetas ^ prosviene, en gran parte del hecho de que dan a l o s alumnos l a ocasión de entregarse a una a c t i v i d a d práctica y u t i l i z a r sus facultades creadoras" t i l l o "EL. dior®!ia'*es. una escena tridainensionáL que incorpora obje-. t o s , f i g u r a s y fondo en perspectiva'* Cl2);. ¥na vez cosstruKtos l o s dioramasi proporcionan a sus; autores; o a l o ^ demás alumnoa, C especialmente: a l o s más pequeños } un magnífico s e r v i c i o . Sirven para l a intuición sensible de muchas nociones *^áan mía visión d i r e c t a de l a s cosas o a l menos una ima-.

(8) gen relativamente perfecta q.ue ofrece a l o s ojos deX niño l a i l m sión del color, del r e l i e v e y des l a s proporoiones" (13) i y esta v i sión ea más c l a r a q.ue en l a arena ya q.ue no requiere esquematlzación# üos mapas en; relieve son otro trabajo geográfico que permit e l a representacá-ón en t r e s düaensiones," KL liiapa regional- en r e l i e v e es: para i a Geografía regional ál más i n t u i t i w j e l más c i e n t í f i c o " t l 4 ) . Exige s i n embargo eO. conocimiento riguroso de l a s c u r vas de n i v e l para l a a l t u r a , ibtografiando e l mapa en r e l i e v e se t i e nie liuena b:aae para coraE>arar e i n i c i a r s e en l a inteigpretación de l a s fotografías aéreas, También. s i r v a para hacer más comprensible « e l. eatm<3ia> d® l o a mapas: com curvaé. de ni¥el». So obstante tiene sus inconvenientes siento e l p r i n c i p a l e l de l a desproporción de su escala v e r t i c a l » Por todo e l l o deduc M o s l u e es más ,útil para regiones ümitaaias» Muchos o t r o s ejercioioss geográficos pueden r e a l i z a r s e con n a t e r i a l constructivo y a Xa uea qoie f a c i l i t a n l a comprensión y vk conociÉiento de esta dLencia som un buen e j e r e i c i o f para c u l t i v a r l a h a b i l i d a i mmusdL, e l gusto a r t í s t i c o y fomentar e l l ü r e r r o l l o y cultiTO) de l a c r e a t i v i d a t .. desa-.

(9) Material audio-visual Se discute s i es él liiáa importante en l a enseñanza de l a G e o ^ a f í a , pero nadie duda de q.ue sea e l más; meoesario, "£0. ejempío más eficaz; de l o s materiales de enseñanza audivisual se l o g r a cuando son elegidos y aplicados en función de su valor conocido p a r a crear o recrear experiencias pedagógicas r e a l i s t a s e i n t e r e s a n tea". (15).. Los d i l u i o s , croq.uis,diogramaa, etc» puede r e a l i z a r l o s e l maestro a l a \rez q.ue dialoga con l o s aluamos o da l a s explicaciones pertinentes,, Tam'bién l o s niños r e a l i z a n trabajos de este t i p o , ya sea em su cuaderno personal o bien para fóniíar parte d e l arcMvo ñe c l a s e . Por e l l o i g u a l se puede i n c l u i r este tipo. de m a t e r i a l. entre e l constructivo q:u.e entre e l v i s u a l . Por su semejanza con l a s fotografías,. grabados,etc, y por l a duialidad de mapas (impre-. aDS o realizados por l o s alumnos) preferimos t r a t a r de todos e l l o s conjjuntanenteo. DibujooHay mucíiísimos e j e r c i c i o s geográficos q,ue exLgeim e l d i l u •io,. Eero éste jamás debe ser unfii copia muerta de un l i b r o , o de. un a t l a s s i n más, por e l contrario ha de ser un medio para expres a r l a s nociones geográficas <|ue s© eartudian o se observan» Bs e l t r a s l a d o , * a l papel por medio gráfico. de l o que se ha interpretado. sobr® e l terreno a base del estudio de notas y datos referentes a hechos geográfioos " ( 1 6 ) » Se pueden r e a l i z a r dibujos panorámioos a p a r t i r de f o t o g r a f í a s o c r o i u i s tomados del naturalo. J^B diogramas son dibujos. que dan l a perspectiva de una región, realizados a escala, c o r t a dos en c i e r t o modo en l a corteza t e r r e s t r e , con e l eje de l a iihagen o b l i c u a con respecffeo a uno de l o s lados del bloque. Los diagramas esquemáticos s© u t i l i z a n para simplificar- una forma o \ma f a m i l i a de formas g:eográficas o para f a c i l i t a r l a e x p l i -.

(10) cación y conciretar l a a diversas etapas de l a evDlución y de im fenómeED morfológico por ejáüploo l o s dibujos esquemáticos y l o s croquis.que e l maestro r e a l i z a en l a p i z a r r a o expone en form« de c a r t e l , tienen sobre l o s mapas l a ventaja de eliminar l o a d e t a l l e s secundarios que dispara san l a atención, por crear intereses parásitos, hacen laomíira a l a s l í n e a s esenciales. "Jios croíiuis forman parte integrante de l a lección». le. aportan l a seguridad de l a localización p r e c i s a , ahorrando tiempo en l a descripción a l hacer r e s a l t a r l a s relaciones, f a c i l i t a n d o l a demostración" (17)). iodos l o s alumiDOS, desde primaria, deben ser capaces de dibujar s e n c i l l o s croquisj para i n s c r i l i r en e l l o s , por ejemplo» l o s r í o s y sus afluentes, l a s itontafíaa,. ciudades, producciones,etc.. JiSste disefíO' enseñará l a s nociones y precisará l a s ideaso Serán c r o quis bien siiiiplificados qiue no contengan más que l o s d e t a l l e s de que se hsp hablado y que deben recordarse» Como l o e s e n c i a l no es su cáLidaá a r t í s t i c a ,. sino su funcionalidad, muchos autores reco-. miendan que se reáliceaxi s i n c a l c a r " . ' ^ s celcados constituyeii un e j e r c i c i o maquinal, s i n provecho para l o a alumnos"(181» Mapas;. l a l a ^nxda más e f i c a z , segura e iúiprescindibile para l a. enseñanza de l a Geografía». S i están M e n hechos, nos vinculan con. l a r e a l i d a d de una manera ábatracta, pero también más p r e c i s a ^^.e l a a fotografías». Eos mapas m>B permiten además, v e r e l trazo de. conjunto de un r í o , l a situación de una ciudad y su relación con la. comarca,etc» " D e ^ u é s de q^ue ¿L nlfío posee una c l a r a pertapción de. l a s relaciones de l a r e a l i d a d con e l gráfico que l a representa podrá u t i l i z a r - con fátto l o s m a p a s " ( 1 9 K « m mapa es un instruiiieii*o indispensable, pero hace f a l t a aprenderla s e r v i r s e de é l , por medio d© sucesivos e j e r c i c i o s muy repetidos solveiri;ando l a s d i f i c u l t a d e s yr asociando a l a irea l a.

(11) Xa realización deX mapa con su interpretación" ( 2 G ) » JSn l a escuela hacen f a l t a más ejercicios para capacitar aX alumno en l a interpretación de l o s mapas. " Podría pensarse que l a edad,da «nergencia geográfica para mapas y planos es "bastante tardía, pero l a conclusión sería ilegítima, to único que podemos afirmar- nos divce- Fernandez: Huerta- es que con l o s sistemas o r dinarios de- enseñanza ae produce tm fracaso en l a l e c t u r a de mapas^ gráfico a. "(21);,. Según e l e l u d i ó experimental de Ihorp (22) l o s alumnos de Yí grado. (11-12. auperaxoni. años) sometidos a un entrenamiento de seis, semanas. en l a capacidati de i n t e r p r e t a r mapaa a l o a alumnos con-. t r o l de dos criases superiores. E l l o parece aconsejar que " en vez; d@ l l e n a r l a memoria de una nomenclatura muerta eduquemos l a aptitud de l e e r planos y mapas, a incoraprender sus signos convencionales, a interpretar l a condición de l o s terrenos por e l modo de representar3;os, a consultar l a s guías; y l o s i t i n e r a r i o s " ( 2 3 ) , "I Debemos recordaír que " l a l e c t u r a de mapaa es uno de l o s e j e r c i c i o s mas formativos de nuestra d i s c i p l i n a . E l mapa,- documento geográfico por excelencia, ea un Qiedio de localización y de v e r i ficación, pero también una fUente de conocimiento" ( 2 4 ) , " E l niño que r e a l i z a muchos mapas adquiere numerosas f a c i l i d a d e s d e s c r i p t i vas y un bagaje abundante de nomenclatura y buenas aptitudes para l a localización". ( 2 5 ) , ** E l hacer y señalar en e l mapa permite i n -. terpretacionea vivas, s i los; obDJetos se representan por símbolos, ya que coloca estos objetos en su lugar correspondiente, aunque tenga que efectuar relaciones especiales y reconocer l a de un objeto con otro. asociación. **(26).. Los e j e r c i c i o s destinados a l dominio füncionaj del mapa constituyen un pacien^-te trabajo pero conducen '*a un verdadero enriquecimiento, abordando problemas diversos de gren valor e d u c a t i vo y proporcionando e l hábito y e l gusto de comprender y explicar.

(12) 'i]:arnl3iéii tienen gran importancia " l o s mapas que i l u s t r a n l a interdependencia de diferentes países, mostrando por ejemplo las; corrientes de .mercancías y materias primas" (28). y poniendp. de r e l i e w l o s lazos económicos entre países. Para que l o s mapas sean prácticos y didácticos deben poseer varias cualidades. Las primeras y p r i n c i p a l e s son l a e x a c t i 3;ud,y l a claridad {nitide2E, s i m p l i c i d a d , e t c ) , d e l o contrario en lugar de ser una eryuda para e l estudio, serían un medio de confusionismo y error, ferabién se aconseja que estén adecuados a l a c a pacidad y conocimientos de l o s alumnos a que vayan destinados,pues l a simplicidad. que se recomienda para niílos de 8 o 9^ años es exce-. s i v a para otros de 12 o- 13 años. Tampoco se deban o l v i d a r sus cualidades. estéticas. Hay v a r i a s foimas de representar e l relieve pero, excepto. para l o s primeros grados, ya en 1 9 2 3 Cereceda recomendaba que "por l o que se r e f i e r e a l dibujo de l a s montañas, son p r e f e r i b l e s. aque-. l l o s mapas, que se sirven de l a s curvas de n i v e l " ( 2 9 ) . La reunión de Moatreál (organizada por l a UNESOO, s o l r e l a enseñanza de l a Cíeografía y l a somprensión internacional)' se p r o nipnció contra e l mapa f í s i c o con i l u s t r a c i o n e s , prefiriendo e l uso exclusivo de símbolos. Por e l contrario, p r e f i r i ó. aquellos para. l o s mapas económicos, en l u g a r de rótulos. " En l o s mapas de Geog r a f í a económica es p r e f e r i b l e i n d i c a r l a s producciones por símbolos mejor que por nombres"(30). ¡Cambien B S recomendable e l uso de mapas topográficos de; gran tamañd. La experiencia ha demostrado que es más f á c i l , a l alumno entenderlo y captar l a r e a l i d a d , identificando l o s d e t a l l e s en l a s excursiones. Memás; en l a escuela se deben anplear mapas murales que han de: poseer l a s cualidades anterioimente indicadas y otras p r o p i a s para su función*. Serán l o suficientemente grandes,. claros y. con l a s l í n e a s ñiertemente marcadas, para que todos l o s alumnos.

(13) puedan d i s t i n g u i r l o s "bien. Esquemáticos para f a c i l i t a r su l e c t u r a a distancitto Comprensibles para todos l o s alumnos y en concordanc i a con l o s mapas de l o s l i b r o s o a t l a s i n d i viduales • Globo terrestre:;. Se sigue considerando ú t i l e l empleo del «1. globo t e r r e s t r e , tanto para conocer l a forma de l a l i e r r a , sus l í neas j imoviraientos,, l a distribución de continentes y océanos y perc i b i r sus verdaderas; proporcioneso Ya que, según l U l i p p e , " es l a única representación axacta de l a t i e r r a " (31) por no ofrecer. defor-. maciones iiirportanteso Pero además es indispensable para l a adquisición " de l a s nociones elementales de cosmografía,. de meridianos, de paralelos,. l a s diferencias de boras.. ."(32) o "'Fundamental para l a comprensión de' los movimientos de traslación y rotación y sus consecuenc i as (zonas; climáticas,. e l día y l a noche,corrientes generales,. etc.);fun-. damental también para e l estableciiiiiento de: l a s coordenadas de un lugar"(33). ilsimismo; debemos tener presente que "un sólido conocimiento de l a verdadera proporción entre l a superficie de l a s t i e r r a s emergidas, de los océanos,. de l o s diferentes Estados, así como de. l a posición r e l a t i v a de l a s v í a s de comunicación, es imprescindible para l a comprensión i n t e r n a c i o n a l ; e l l o no puede adquirirse más que por medio del estudio de um globo t e r r e s t r e " C 3 4 ) » l o s globos t e r r e s t r e s , a l i g u a l que l o s mapas, son pues "una seccióm v i t a l de l o s materiales i n s t r u c t i v o s de l a. eacuela,por-. que constituyen e l único' medio por e l que pueden representairse grandes áreas de miundo, o e l mundo mismo*H35)<> Imágenes; En l a d a s e de Geografía debe e x i s t i r un verdadero senal de grabados,. fotografías;,. ar-. e t c . l o s propios: alumnos deben c o -. laborar recortando de r e v i s t a s i l u s t r a d a s , coleccionando postales, f o l l e t o s de v i a j e s ,. etc»,etc.. " l a observación de grabados, t a l e s , f&rtificará. de cuadros, de t a r j e t a s pos-. en e l espíritu de l o s niños l a s impresiones p r o -.

(14) ducidaa por l a palabra del maestro"D61,. Servirán para dar vida a una palabra, noción o idea <lue era mal comprendida o vaga,y a l mismo tiempo sirven de. estímulo para mantener e l Ínteres y l a atencióm. " l a imagen se> convierte en e l mejor a u t í l i a r de l a enseñanaa de l a Geografía, puesto «lueí contribuye, siempre que l a oTaaervancia! d i r e c t a sea imposible, a conservar su. carácter concreto"(37í, basado en l a realidad» Generalmente s e presentan a l p r i n c i p i o de 1.a clase, ya que sobre e l l a s se establece e l diálogo e x p l i c a t i v o del tema; l a p r e sentación de varios es l a base para l a generalización» También se u t i l i z a n para avivar e l interés en l a lección o i l u s t r a r nociones u. obtservacionea» Xamás deben usarse con un solo^ f i n decorativo,anecdótico o de aimple entretenimiento» Son una parte integrante y fundamental de l a lección» Eor e l l o una imagen es "buena desde e l punto de v i s t a geográfico, s i de e l l a se puede deducir l o e s e n c i a l de l a lección "(38K 'l'oda imagen deb;e; a). s e r clarí® y que r e f l e j e con f a c i l i d a d l o e s e n c i a l . Bara e l l o. hay que e v i t a r todo cuanto pued^a d i s t r a e r l a atención del niño b). l l e v a r una breve explicacióii o unas preguntas para que e l n i -. ño por s í mismo pueda observar y comprobar, c)). presentar un punto de comparación: s i i n t e r e s a mostrar un ár>-. ííol gigante, se pondrá un hombre o un coche como r e f e r e n c i a , e t c . d), permitir observar un contraste yi así dos fotografías nos pueden i l u s t r a r l a noción de marea ( e l mismo lugar con marea a l t a o bajs), destrucción {'una ciudad antea y después de un t e r r ^ t o ) , t r a bajo humano y factores técnicos C.un campo en l a fecha de su i n s t a l a c i ó n y después de 1 0 años de i r r i g a c i ó n. artificial),etc,etc». La UNESGO aconseja eüL maestro que después de mostrar l a s imágenes haga a l o s alumnos t r e s c l a s e s de preguntas; visto?. 2sm. habéis. ?%ié pensáis o qué conclusiones deducís de l o que habéis.

(15) v%kto2. 'Z<i\iQ sentimientos habéis expeEiraentaao a l oontemplar es-. t a escenat "{39)). La primera progunta exigirá una descripción,. la. segunda una eacplicación y l a t e r c e r a una concreción del sentiriiiento eiperimentado para crear en e l nifloi un espíritu de simpatía y comprensión internacional o Y seflala que esto último no debe r e a l i zarse ocasionalmente sino siempre y como un elemento esencial del método de enseñanza. Para determinados aspectos serán mejor l a a fotografías. en. blanco y negro, para otros l o a de colores que noa permiten colocar a l o a alunaKíS frente a paisajes. característicoso. Según e l tana se. recomendarán fotografías de d e t a l l e s , de conjunto O) aéreas» l a s fotografías aéreaa nos proporcionan incluso v i s t a s que serían d i f í c i l e s de obtener. en e l lugar ^^ermiten una visión de. conjunto y real-no s e l e c t i v a y esquemática,. como l a de l o a mapas-. de UB determinado sector t e r r e s t r e . . . 3¿a úrdca d i f i c u l t a d . . .. con-. s i s t e en acostumbrar a l Edñoi a ver- e l paisaje desde l o a l t o , no: desde e l lado, como hiabitualmente ocurre; l a casa se reduce a un tejado y \m patio y e l árbol a m punto y a una aombra ( 4 0 ) 0 iSn e l l a ,**las v í a s de comunicación, que se destacáis con más n i t i d e z que t o dos l o s demás d e t a l l e s , nos conducen después a estudiar l a s r e l a ciones exteriores y l a economíao En-tonces abórdanos l a cuestión de l a s eatructuraa agrarias y de l a localiz-ación d© l a s. industrias'*(41). " l a s exacta que e l mapa topogí-áfico, l a fotografía aérea es hoy un instrumento de trabajo inQoriiparábl0'*C42) <, Proyecciones ; SÓlo l a s fotografías o grabados muy grandes pueden s e r observados, por TOda l a c l a s e a l a vez:» Por e l l o se a€»nsej a proyectarlos, ya tue a l aumentar e l tamaño pwrmite a todos l o s alumnos e l estudio de l o s. detalles». Hay varios sistemas de proyección según l a alase de aparato Óptico y e l material empleado. Se pueden proyectar con; Episcopio o proyector de cuerpos opacos^ t i e n e l a ventaja.

(16) de qiue p.ertaite p r o y e c t a r c u a l q u i e r c l a s e de grabados,. fotografías,. d i b u j o s , páginas de un l i b r o o periódico,etc, InoLuso o t r o s c u e r pos opacos como r o c a s , muestras da artesanía, etCo? S i a embargo» l a c a l i d a d ' de l a imagen no es sianpre impecable y además es muy c a r o . Diaacopio ; o aparato de proyección por t r a n s p a r e n c i a ; este t i p o reduce mucho e l m a t e r i a l a u s a r . Se emplea con d i a p o s i t i v a s , ya sean codrpradas en a l comercio o b i e n que e l p r o p i o maestro haya sacado de p a i s a j e s , láminas; o grabados, Enoacopio ; t i e n e l a ventaja de. que p r o y e c t a sobre unqi pan-. t a l l a que está s i t u a d a detrás d e l p r o f e s o r , q u i e n permanece de cara a l o s alumnos o La d i a p a s i t i v a s e sitúa en l a platañ>rraa d e l proyect o r y e l maestro puede sefíalar, e s c r i b i r o d i b u j a r sobre l a d i a p o s i t i v a , mientras l a imagen es proyectada en l a pantalla» aíanbiln puede presentar e l m a t e r i a l gradualmente p o r medio de s u p e r p o a i cdones, en blanco y negro o c o l o r , p a r a enseñar l o s pasos en l a confección de: u n mapa, settalar r s c o r r i i t o s , c o l o c a r símbolos o rromb r e s en determinados: l u g a r e s , e t c , Miorqprayeotor : como s u nombre i n d i c a s i r v e p a r a proyect a r p l a t i n a s microscópicas de modo que t o d a l a alase pueda . ver l o isie sólo sería v i s i b l e para; un alumno a l a vez s i m i r a r a con e l m i croacopio,. Ea Geografía t i e n e pocas a p l i c a c i o n e s . B^ereoproyectort. l a proyección de v i s t a s estereocópicas. p e r m i t e que e l alumnado pueda v e r l a escena con e l v i v o realismo de l a s t r e s dimensiones. E l m a t e r i a l son dos d i s p o s i t i v o s tomados d e l mismo l u g a r desde un ángulo l i g e r a m e n t e d i s t i n t o » Guando ambas fotografías se ven j u n t a s en un e s t e r e o s c o p i o ,. se obtiene un e f e c -. to t r i d i m e n s i o n a l muy v i v i d o y r e a l . P a r a p e r c i b i r l a imagen t r i dimensional proyectada e s necesario que cada espectador se pcí^a unos anteojos e s p e c i a l e s , y a que de l o c o n t r a r i o resultaría una aglomeración confusa de imágenes vagamente. definidas.. i o d o s estos sistemas adaptan e l m a t e r i a l empleado a cada lección concreta y permiten a l t e r a r e l orden de l o preparado, a i m plifí.car,etG. según l a s necesidades y c i r c u n s t a n c i a s p a r t i c u l a r e s . E s e l maestro, quien a l p r e p a r a r l a lección escoge, ordena, e t c ..

(17) e l material qae: piensa. emplear» 'JTamliién dira-ante l a leoción pite-. de a l t e r a r e l orden , supidmir algunas diaposiiáivas y presentar' o t r a s que previamente no batía Ínc¿LuídD pero que; cdertas cirouns> tancias l a s liacen necesarias o convenientes» Otros sistraaas,como l a s v i s t a s fij'as o e l cine, son l o s <mQ: exigen a l diaestro y a l a clase que se adapten a su presentación y orden. Proyector de v i s t a s fjjlast. se proyecta una secuencia de. v i s t a s que han sido preparadas por un e s p e c i a l i s t a y destinadas a una lecoiónw Proyector de v i s t a s en movimiento o de cine; es magnífí.co e indispensable para fanómenos en movimiento; e j » volcan es,mareas, erosiones, transformaciones del paisaje,. etc» Ea más aconsejable. e l cineef mudo: o con un fbnño musical muy bajo que permita l a e x p l i cación d e l profeaDr. i n t e s de pasar un füúi,. e l maestro debe preparar l a l e c -. ción en fuEMción áaL f i l m , ya que él no puede alterarlo» Además decbe t e n e r en cuenta a) e l Edvel de l o s alumnos b í l a p r ^ a r a c i ó n p r e v i a para e v i t a r e l efecto de l a e x p r e s a , c) reáiactar un cuestionario para que l o s almamos sepan sobre que va a t r a t a r y sobre qué deben f i j a r su atención. E s recromendable una primera proyección con l a. explieaoión. d e l maestJED para que descubran l o e s e n c i a l con f i n a l i d a d analítica y luego una segunda proyección s i n interirupciones y con sólo l a s explicaciones indispensables a l ritmo d e l f i l m , s i es que éste l o n e c e s i t a ; con e s t a segunda presentación se adquiere l a visión s i n t é t i c a y coiDpleta del asonáiOo A l usar l a proyección se debe e v i t a r que sea un medio de favorecer l a oomtemplación pasiva y e l l o se l o g r a usándiolo; como- un instrumento de conocái&iento r e f l e x i v o y no como medio de s a t i s f a eear l o s sentidos o l a n a t u r a l curiosidadi i n f a n t i l . Para e l l o es i n d i s p e n s a b l e " ' l a presencia^ a c t i v a e i n t e l i g e n t e d e l doceate,. el.

(18) cual permanece- i n s u s t i t u i b l e en su función d© guía y de adaptación del medio a l f i n . M> debe olvidarse q.u® e l film es y debe considerarse como una mera ayuda, todo l o eficaz que se quiera, pero nunca fiíO en s í mismo"(43). "'Estas ideas generales pueden ser consideradas como: una sefíal de alariaa contra e l abuso de l a s ayudas audio-visuales en l a enseñanza, que aunque aparecen a primera v i s t a como un método de presentación de l o s iieclios más vivo y más concreto i n c i t a n muchas veces a l niño a l a pasividad en lugar de d e s a r r o l l a r su curiosidad a c t i v a y sus facultades creadoras" (.44). l a p a n t a l l a de' T . V . ; También l a televisión colabora en l a s tareas esc»lareSo. En multitud de p.rogramas; se proyectan v i s t a s de diferentes lugares o hechos geográficos. Mo son estas n o t i c i a s , s i n embtargo, l a s más adecuadas para la. enseñanza de l a Geografía, iíi l o son tampoco,las. películas qiie. pueden s e r v i r de lecciones ocasionalea:; un dcáLÓn, l a inauguración o funcionaniento de una c e n t r a l e l é c t i i o a ,. etc». üas más didácticas son l a s sesiones especiáLea para l a s escuelas» En e l l a s se proyectan p e l í c u l a s que deben s e r preparadas por geógrafos especiaListas y entendidos en prohlemaa pedagógicos. los. pro granas de televisión pueden s e r conservados por medio de una gr&lbadéira de videoicinta o l a cinefotografía» fotograffaa. Una c i n e -. es en esencia una p e l í c u l a sonora, pero que se ha r e a -. lizado por Aedio de una grabación continua de sonido e imagen de xm programa de t e l e v i s i ó n mientras se está realizando. .¿Igunos de l o s productores de p e l í c u l a s sonoras i n s t r u c t i vas r e a l i z a r o n grabaciones de l a s l e c c i o n e s televisadas miáa i á ^ o r tantes, por medio de cáúiaras cinematográficas,. l a s cuales, luego,. puidieron OTaplearae como l a s p e l í c u l a s , ííateriaL a u d i t i v o : en este apartado deben considerarse i n cluidos i o s discos, magnetofón,. r a d i o , etCo. s3e puede disponer de una colección de discos con cantos típicos de diferentes regiones,. sobre costumbres y f i e s t a s , e t c ..

(19) Se pueden g r a b a r c a n c i o n e s , poesías o d i s c u r s o s a l u s i v o s a hechos g e o g r á f i c o s , e s p e c i a l m e n t e. de Geografía humana.. También l a r a d i o puede y debe s e r v i r como medio. auxiliar.. "'La r a d i o no hace e l trs3)aJo de l o s m a e s t r o s ; complementa l a a c t i v i d a d de é s t o s y l o s m a t e r i a l e s i i o s e x p l o r a r más completamente. d i s p o n i b l e s y p e r m i t e a l o s aluml a s cosas, l a s ideas y l o s , l u g a r e s , " '. (45). A f i n de no a b u s a r de l a s l e c c i o n e s o c a s i o n a l e s , l o mejor es g r a b a r l a emisión radiofónica p a r a que l o s aluHmos l a escuchen cuando estén preparad<^ y c o r r e s p o n d e a a l o r d e n l ó g i c o de e s t u d i o de l a m a t e r i a . l o s d i s c o s y g r a b a c i o n e s pueden s e r v i r de complemento a p r o y e c c i o n e s mudas. L o s mismos alumnos, c o n l a ayuda d e l p r o f e s o r , pueden p r e p a r a r s e s i o n e s de " l u z y s o n i d o " ..

(20) üáquinaa de enseñar "Estamos viviendo una época en qu©; l a ciencia-fí-ccion. se. está convirtiendo en realidad*' f45). "En una sociedad en que l a c i e n c i a y l a técnica son p r i m a r i a s , . . . . l a sociedad requiere que ©1 sistema educativo asegur© un adecuado conjunto científico y t é c nico.... E l desenvolvimiento d® técnicas, l a educación general t e c -. n i f i c a d a y l a aplicación do técnicas a l proceso i n s t r u c t i v o no pueden finalmente estar coiEpletaraente separadas". (46).. l o cabe duda de qiue l o s descubrimientos actuales en e l t e rreno de l a óptica, de l a e l e c t r i c i d a d , de l a. cibernética,etc.pue-. den y deben ser ^mvechados por e l hombre, y. ?hay algo más impor-. tante en qué eraplearla>s que en l a educación y l a instrucción? Luego no debe asomíiramos e l hecho de que e l hombre aprenda con. má-. quinas. "Las máquinas; didácticas son artefactos manejables disefiadjos para t r a n s m i t i r mensajes que hemos de aprenderles?)* Su. nombre :ñie. introducido por un gran estadístico íldwards en 1956 y d i f u n -. dido por Sfeiimer' en 195S. Ahora b i e n , debemos tener cuidado en no confundirlo con l o s aparatos que pioeporcionam material dos, n i a>nsiderarlt)s. audio-visua2:,ya e s t u d i a -. como o t r a ayuda audiovisueCL. "La máquina de -> -. •. enseñar no es sencillamente o t r a ayuda audio-visualo E l l a representa l a primera aplicación práctica de? l a s técnicas de l a b o r a t o r i o a l a educación'*(48)). Hay v a r i a s características que l a diferencian de las; ayudas audio-visuales. L a s p r i n c i p a l e s son: a) Estos aparatos tienen l a misión de presentar m a t e r i a l áL alumno y e l l o encierra e l peligro s ^ a l a d o por Skinner de que **el estudiante se está Tfolviendo cada vez más un mero receptor p a sivo de instrucción'* (49)». La máquina didáctica de enseñar exige. l a cooperación a c t i v a d e l estudiante. t). Estos aparatos no permiten un intercambio con él alum-.

(21) no, n i tienen en cuenta s i ha comprendido o no porciue no pueden adaptarse a cada alumno. Üaa máquinas de enseñar son como l o s profesores p a r t i c u l a r e s que presentan un material interrogan,guían, dan explicaciones suplementarias, e t c . c) Además por ser enseñanza c o l e c t i v a "tienen s e r i a s l i M tacionea desde e l punto de v i s t a de l a f l e x i b i l i d a d i n d i v i d u a l .Con xm sistema de este tipo e l grupo entero es adaptado a l ritmo del eatudiante máa lento de l a clase'* (50)'. En l a máquina de enseñar puede graduarse l a velocidad. d) " l o s medios audio-visuales fiallan en l a enseñanza de l a atención porque estimulan a l estudiante antea de- que mire o eacuche atentamente...» l o que se quiere, es un adulto que, a l v e r una página de texto e s c r i t a en "blanco; y negro, l o l e a porque puede r e s u l t a r i n t e r e s a n t e . . l a s máquinas de enseñar con su control sobre l a s consecuencias de l a accióm pueden asegurarse, de que l a atención prestada será eficazmente prest ada" t 5 l K A l t r a t a r de l a s máquinas de enseñar debería tenerse en cuenta como señala Rubbens que este nomfore ea inexacto y que "üiás correcto aería máquina para enaefiar, porque en r e a l i d a d e l alumno recibe s u s instrucciones d e l redactor del programa... L a máquina sólo s i r v e para hacer algunas funciones del profesor"C52). La declaración sobre material de autoinstrucción e invent o s remitido por l a Junta del Comité de l a Asociación América de Investigación Educacional, l a Asociación Americana de Psicología y e l Departamento de Instrucción A u d i o - v i a u a l de l a Asociación Hacional de Educación, recuerda a eate respecto tuer lo Las máquinas de enseñar, por s í mismas no enseñan; l a enseñanza se da por un programa de materiales i n s t r u c t i v o s presentados por l a máquina de enseñar. 2. Una variedad de materiales programaos l l e g a n a s e r efecft t i v o s , pero no todos l o s programas serán aptos para tedas l a s máquinas"'. (53). I Green también señala que. en todos l o s casos l a máquina.

(22) por S i misma no enseña, ita máquina es simplemente un aparato para presentar material. KL eatudiante aprende ese material a travéa de su interacción con é l . l a máquina es un anexo de este proceso «(54). atíLnner reafünnará esta misma idea " l a máquina por s i misma,por supuesto, no enseña. Simplemente lleva a l estiudiante a entrar en contacto con l a persona que compuso e l material que presenta. Es un medio de economizar trabajo porque puede poner en contacto un programador con un número indeterminado de estudiantes" jBHites de gasüLizar l a s ven^ajias de l a s maquinas recordemos l a postura correcta, t a l como l a Síálala Gogi6iot"concel)imas l a función de los medios mecánicos on l a enseñanza; todo debe servir y estar subordinado a l a verdadera cultura del espíritu*' C5^)» X por ello " l a s máquinas de enseñar están diseñadas para controlar l a presentación de los programase Así <x)mo un proyector de cine ea inútil sin una film, exactamente igual una máquina de enseñar es inútil s i n un programa '*Í57). So nos dejemos, pues, deaLumbrar por l a fascinación de lo técnico y "no perdamos nuestro tiempo inventando máquinas que' serían anticuadas antea de ser construídaat isodoa. los es-. fuerzos && quienes enseñan se deben centrar en la, recepción y organ i z a r o n de l a s informaciones y en l a investigaclóa del contenido d© l a s máquinas; los programaa"(5S) o tCuáles son l a s priEDCdpales ventajas de estas máquinas? Stcinner nos responde; " ©1 refuerzo para l a contestacdón correcta -V. ,. ^. ,. es inmediato, l a mera manipulación de l a maquina sera probablement e un rsfuerao suficiente para mantener e l alumno medio en e l t r a bajo durante un tianpo apropiado cada d í a . . . ITn maestro puede supervisar una clase entera... no- obstante, cada niño puede adelantar a su propio ritmo... S i por necesidad ha estado ausente de l a escuela, cuando vuelvo continúa donde había dejado,,.. l a máquina. hace posible presentar material cuidadjossanente planeado en que un problema puede depender de l a respuesta del precedente (59)» "las condiciones esbable(á.das por una buena máquina de ei^eñar hacm posible aplicar a l a educación lo que hemos aprendido de l a inves-.

(23) 131. tígaxsiám de laboratorio y d i l a t a r nuestros conocimientos por medio de experimentos rigurosos en escuelas; y universidades"!60). "Si nuestro saber corriente de l a adquisición y mantenimiento de l a conducta verbal ha de ser aplicado a l a educación,se necesita alguna clase de máquinas de^ e n s e a a i r " ( 6 l K Eodriamos, s i n embargp, preguntar s i estos conocimientos no se podrían aplicar a l a educacióm sin u t i l i z a r una máquina. Dejemos que responsa también ^iímer¿"Por supuesto que s í . EGLlos; deberían conducir a un mejoramiento de l o s l i b r o s da texto, películ a s y otros materiales de mseñanza. Ms: más, e l maestro que r e a l mente entienda de l a s condiciones bajo l a s cuales tiene lugar el aprendizaje será más; eficaz no sólo en enseSar l a materia determinada sino también, en el manejo de l a clase. Sin embargo es preciso alguna clase de medio para disponer l o s s u t i l e s factores de refuerzo que se requieren para e l aprendizaje óptimo a i cada estudiante; ha de tener atención individual" (62). " E n el estudio del aprendizaje ha sido establecido que los factores; del refuerzo, que son más eficaces en e l control del c r ganiKna, no pueden ser puestos en orden a través de; l a medición personal del experimentador. Süenemos que anotar varios millones. de; respuestas de un sólo organismo durante millares de horas experimentaleSo I«a colocación personal de los factores y l a observación personal de loa remltadoe son casi imposibles..... Un control más. eficiente del aprendizaje humano necesitará u n a ayuda instrumental"* (63)» Además e l alumno que estudia con un libro puede mítar más fácilmente l a res^iuesta, por el contrario " l a máquina como medio de control, puede por tanto, ser una justificación suficiente de su uso en determinadas circunstancias; "t64-)'« Psicológicamente l a máquina estimula a l trabajo, hay una relación entre e l l a y e l alumno en un clima de competencia que produce un mayor interés y atención. Son indispensables en aquellos aprendizajes que requieren üiágeneB o sonidos, e j . l o s creados por Scinner para. «enseñar a.

(24) 132.. los múMoa el ritmo, los colores, las iomaa, laa figuras, ote. üa necesidad de l a s máquinas crece paralelamente con e l aiunento de alumnos y diamlnución de profeKjres, Eti laa escuelas con pocoa aLunmos e l maestro puede; ©sbar pendiente de aada aiSo y a pesar de no ser el profesor partücular puede establecer tm diálogo fructífero con cada uno de ellos. Veamos algunas de l a s materias; q,ue l a máquina puede enseñar pero recordemos antes qji«- "no es cierto que cualquier cosa se enseña mejor s i está puesta en tma máquina'*(65)/. Bas maquinas pueden enseñar maravillo sámente material v i sual como carteles, mapaa, fbtografías,. gráficos,etc.j. d© objetos tridiiiiensxonales O' ea moviMeato.. relaciones. Distinguir y diferen-. ciar colorea, formas, tamaños, etc. Hallar configuraciones escandida® en otros. :, lateriaLes auditivosí Identifí.oar tojaos, intervalos,temas musicales, etc.. Distinguir entre distiatos tiempos, ritmas<^e,. TTn sentido del ri-tiño que probablemente; es valioso para e l mecanógrafi?, e l tenista, e l tornero, e l niásico,etc. y " s i n embargo añora no se iiac© nada en e l sentido. de disponer d® los factores. necesarios de ref\i0iso"(66))» Hs&ilidades lingüísticas i. lenguas nacionales, extranjeras,. tanto en e l leer, escribir, hablar, tomar al dictado, e i c t .. De-. damacáóm, apreciación l i t e r a r i a y dramática, etc.. alfabe-. Música,. to nKjrs©, e t c . , etc, l a conducta llamada pensart. "Un programa específica. diri-. gido a t a l conducta podría estar compuesto de materiales que ya estén disponibles en lógica, matemáticas, método científico y p s i cología'*{67) 5 etc. ,QtCo A observar y atender a l detalle; para inspeccionar fotografías;, grabados, modelos, escucáiar discursos, música, etc, l a s máquinas, o iñej;or l o s programas esn general, para l a autoinstrueciórt de niños que no pueden a s i s t i r a l a escuela, adultos que ofrecá.ere!!i £tíl>liar o repasar. Wáa gran ayuda proporcionan a l entrenamiento m i l i t a r e.

(25) i m d u s t r i a l i para enseñar e l empleo de máquinas, su funcionamiento y reparación. **Iia necesidad de instrucción en l a i n d u s t r i a , en donde parece inminente una nueva revolución i n d u s t r i a l "basada en l a automatización y l a máquina computadora, es i n d i s c u t i b l e , y l a a mat e r i a s programadas pueden ayudar e s u p l i r , esta nexresidad.... El. empleo de l o s programas por l o s gobiernos se está generalizando, particularmente en l a s diversas ramas d e l s e r v i c i o m i l i t a r " ( 6 8 Í . "También podrían construirse programas sobre materias p a r a l a a que no h.ay profesores disponibles:, por ejemplo, cuando hay que eixplicar nuevos t i p o s de equipo e operadores y mecánicos o cuando un cambio t o t a l de método, coge a l o s profesores s i n preparación"^ (69).. También podrían usarse l a s máquinas para aquellos alumnos cuya d i f i c u l t a d para c i e r t o s aprendizajes l e s produce bloqueos emocionales o cuya relación con e l profesor no puede establecerse de un modo normal. A este respecto recuerda Deoote que l a máquina "no puede n i reñir, n i r i d i c u l i z a r , sólo puede redBDrzar" ((70). Como " l a maquina de enseñar puede adaptarse a tipos espec i a l e s de comunicación, «como por ejemplo, e l b r a i l l e - y sobre todo tiene i n f i n i t a p a c i e n c i a *'(7l)» podría s e r v i r para enseñar a alumnos ciegos, sordomudos, inválidos, e t c .. Para h a l l a r l a priúiera máquina de ensañar deberíamos^ r e montar mucho tiempo a t r á s . E l. ¿el volúáien ¥1 d© American. Behaviorgü. S c i e n t i a t muestra en l a portada l o que llama •* Una mbáquina de; enseñar medieváL*.*. Se refíiere a l juego de; l a n z a a cabs>-. l i o que servía de entrenamiento a l o s c a b a l l e r o s . E l caballero con l a lanza debía golpear un escudo precisamente en su parte cent r a l . S i e l golpe era c o r r e c t o , e l artefacto se caía, s i e l golpe no había correspondido a l centro e l aparato proporcionaba su r e troacción girando y golpeando a l caballero con inst37umento M e n t r a s cahalgaba.. un palo u otro.

(26) i a O f i c i n a de patentes de E1,UÜ, tiene registrados d i s p o s i t i v o s con l a intención de ayudar a l a enseñanza desde 1809, Para que a estos instrumentos l e s podamos denominar riiáquinas de eoi señar deben poseer l a s cuatro características. siguientes:. 1. Contener l a s secuencias del programa. a» Presentar sucesivamente estas secuencias. 3. Permitir a l alumno escoger o construir respuesta* 4« P e i m i t i r l a coiapro'bación inmediata d e l valor de esta res©puesta. KL primero que construyó máquinas según estos p r i n c i p i o s fue Pressey "^el padre de l a revolución tecnológica'* como se l e acostuBibra a llamar-. En 1926 ideó- una máquina que examinaba automáticamente, deba l a s notas y tanbién podía enseñar; servía tamto para e l examen de l a inteligOTicia de l o s alumnos como para oL de l o s conocimientos adquiridos. Parece que ñie e l primero en darse cuenta de l a importancia que e l connoSMento de l o s resultados podía tener para el:.estudiantoo Sus máquinas permitían aL alumno intervenir- activamente y aprender a l propio tiempo. S i n emb)argo sus máquinas fracasaron en parte por l a i n e r c i a c u l t u r a l y además por sus l i m i t a c i o n e s propias» .X Pre¿ Bey desanimado en 1932 escribió i. Con un poco de dinei» y r e c u r ^ s. mecátí-cos se. podría hacer mucho facálmente^ iD. que suscribe ha desouMerto por amarga ezperiencia que- una persona s o l a puede l o g r a r relativamente poco, y e l abandona con pesar todo trabajo. ulterior. sobre estos problemas. Pero espera haya hecho l o bastante para est i m u l a r ' a otros a ese trabajo, t e pueda desarrollarse. para que este campo tan faacinan-. (7"S)«. Por suerte Pressey no siguió su propósito,. sino que volvió. a t r a b a j a r en este campoo E l ejército l e prestó atención y s u r g i e ron varios aparatos derivados de sus técmicas: simuladorea¡ de vuelo, entrenadores para l o c a l i z . a r l a s gv¿fib5>etc<.. E l auto-evaluador de l a. Earina Americana es una máquina muy compleja. 'Ismbién i n s p i r a d a en Presseyo.

(27) Skinner '•' represerrta un punto de p a r t i d a r e a l en técnica y en concepto. Los desarrollos primitivos están organizados. alre-. dedor del concepto de diferencias i n d i v i d u a l e s . KL trabajo de i ^ i n n e r se ha desarrollado t o "(73) o. a p a r t i r del concepto de condicionamien-.

(28) Clasificación de máguinaa. dldácticaa. Se pueden. cxLasificar de v a r i a s maneras. Fernández Huerta en Diccionario de Pedagogía Labor (74); usa cuatro c r i t e r i o s : 1) ' Diferentes vías perceptivas empleadas. V i s u a l í este es e l sistema necesario para l a enseñanza de l a Geografía y tente puede presentar m a t e r i a l e s c r i t o , comO' gráf i c o s , mapas, fotografías,etc.. Induao mejor s i presenta a l a vez. un papel o mapa en una v e n t a n i l l a donde pueda permanecer, mientras en o t r a vayan apareciendo sucesivamente l o a elementos d e l conjunto q.ue. llagan referencia a l misiíiD» b;); Viso-auditivo 3: como l o s alumnos a tuienes se destina. e l programa dominan e l material e s c r i t o , no es necesario o. S i l a máj^ t u i n a no dispone de dos v e n t a n i l l a s de m a t e r i a l , l a a preguntas e i n formaciones sobre e l panel podrían darse oralmente. ° ) •áu<3.itivo3r. este tipo ya l o hemos descartado a n t e r i o r -. mente. 2) Formas de presentadón de l o s elementos: a) notificado r a o m a t r i t i v a ;. es p r e f e r i b l e. respuesta activa porque a s i hay xm. mejor control». «lue exija una Esta forma c a s i. se puede a u s t i t u i r por una presentació)» c o l e c t i v a por medio de^ a l guna técnica. audio-visuáL.. b) I n f o r m a t i v o - i n t e n o g a t i v a ; sistema evanescente.. empleando, por ejemplo,. el. L a encuentro muy adecuada para e l recuerdo. de l o c a l i z a c i o n e s y otros t i p o s de^ entrenamiento en e l uso de mapas y planos:. o) I n & rmativo-evocadora o aamnletiva; en q.ue e l alumno deba construir su propia respuesta, jápropiada para l a memorización d® datos, d e f i n i c i o n e s de térntí-nos, localización v e r b a l , e t c ; a s í como generalizaciones, deducción de oonceptos, e t c . di) I n t e r i D g a t i v a - s e l e o t i v a o reconocedora;. es indispensa-.

(29) b l e para discrirainaoiones en conceptos j generalizaciones, para d i s criminación de nociones y paisajes geográficos por medio de imágenes j para mayor seguridad en datos y r e s i s t e n c i a a l a sugestión. de s o l u -. ciones erróneas,etco 3)' Manera de responder de l o s discantes; Prácticamente: ya han sido analizados en e l apartado. ante-. r i o r , preferimos l a respuesta abierta a l a cubierta, y 3? entr® l a s primeras seleccionamost a) E s c r i t u r a de l a respuesta; ya que l a construcción por me^ o de correderas es una forma bastante r í g i d a y no s e adapta a l a gran variedad de matices y habilidades que son propias de l a enseñanza de l a. Geografía. b) Elección de l a respuesta; ya l a hemos j u s t i f i c a d o ante-. tiormente, e) Elección continua hasta él a c i e r t o ; es ú t i l para s u t i l e s discriminaciones; y también s i hay bastantes a l t e r n a t i v a s . En l o s otros casos ea mejor uno o dos intentos a l o máximo, d) Respuesta p e t i c i o n a r i a ; puede s e r muy beneficioso t a r de l a máquina mayor iisiforraación. solici-. aohre e l tema o c i e r t a s clases. dé/ayudas, 4)i. SerLación de l o a elementos;. ai Linear b) Ramificado Sobre l o s sistemas de programación vamos a dedicar mx. apartado Gompletoj a l l í ya explicaremos cada uno d© los dos; sistemas y l a s aplicaciones, ventajas e inconvenientes de l a seriación lenear y ramificada, 5)) Comportamiento de l a máquina después de l a respuesta; Este quinto c r i t e r i o l o añad® Fernández Huerta a l o s cuatro anter i o r e s en l a E n c i c l o p e d i a I t i ^ ^ p c ^ Hclucc\cí(?v^. 'C>5). ai' Inoperantes^ son aquellas, que necesitan nuevo empuje. hu-.

(30) mano que decida l a presentación del nuevo m.ensaóe o siguen en márcala sin tener en ouoirba l a respuesta del sujeto que debe acomodarse a l avance de l a máquina. W Erooesuales Bo-adoptatiyas: f suelen ser ordenadores o> computado res; electrónicos). realizan l a s funcionea anteriores y es-. tablecen adaptaciones conforme; 1) l a s puntuaciones en test de i n teligencia, personsüLidad y domiislo i n i c i a l de l a materia; 2) l a cal i d a d de l a a recuestas inmediafcas y anteriores realizadas: por e l sujeto que ahora aprende ; 5) los objetivos previstos por e l cuerpo dooQite y l a s aspiraciones üseentes de dominiQi;. 4) e l tiempo. que cada alumno necesita para obtener respuestas ciertas; 5) e l comportamiento diseente de otros alumnos que estudiaron antes en l a misma máquina. Como hemos podido oltservar los criterios, aon múltiples y no agotan l a s principales clasificaciones., puea se podría tener en cuenta si se mueven por energía humana, eléctrica, etc., s i es el sujeto o l a máquina quien controla e l tiempo, s i e l material ha de ser en blanco y negro o pemciten colorea, ai puede ser en ños o tres dimensiones Cmuy interesantes e£Ebas para laa fotografías en r e l i e v e etc o.)', etc. Be 10, dejando l a máquina, y centrándonos en el programa vemos que ésta puede eatar déte minado por e l programador (sistOTa de programación l i n e a l ;. todos loa alunmos deben seguir e l misnK» prograj. roa), por l a elección del alumno,según los casos previstos por elprogramador (programación intrínseca); o bien por e l aprendizaje del alumno teniendo ea cuenta muchísimos factores que el programador no conocía i progríaaación extrínsecal, lasemos ahora a examinar algunos tipos de máquinas que corresponden a cada una de estas t r e s subdivisiones. Máquinas de programación l i n e a l Este tipo presmta programas lineales y l o s áLumnos deben responder a todo e l programa siguiendo e l mismo orden de presenta-.

(31) ciójio ilgimas como l a s de Ereasey son de elección, quedando bloqueada s i es errónea, otras como l a s de ^ I n n e r son de construcción de respuesta;; algunas l l e v a n wa.> dispositivo para impedir que en l o s r e pasos aparezcan l o s elementos acertados en l o s estudios. anteriores^». DeacriMranos algunas. Las. primeraa máquinas de Pressey tienen una v e n t a n i l l a donde aparece un elemento y e l alumno ha de r e s ^ n d e r a él oprimiendo uno de los: "botones donde hay l a s a l t e r n a t i v a s posibles a escoger.. S i es. correcta l a máquina se mueve a l elemento siguiente. S i es errónea lia de escoger naievECíente hasta que a c i e r t a . Hay un d i s p o s i t i v o que cuent a l o s errores, üambién álgunf^s poseen otro mecanismo que ofrece una recompensa cuando e l alumno ha cumplido c i e r t a s erigencias. La más usada, por ser xm t i p o más HKídemo, es l a denominada . ^^Etom asutor*. Otros modelos mas recientes, siguiendo e l sistema de Pressey sQii por ejemplo l a ^^Stíbject l a t t e r Trainer** . Posee una tabla con veinte respuestas p o s i b l e s y l a congjrobacion es que s e enMonde una luz verde.. Cuando e l alumno domina ya l a materia suficientemen-tB^. l a máquina. se saltti:'.elementos,. íítro grupo de máquinas exigen que l o s alumnos construyam mi respuesta que luego comparan con l a que presenta l a máquina. E n t r e e l l a s están l a s de Skinner, L a más antigua es l a de disco g i r a t o r i o . Se escribe l a respuesta y no hay un control automático sino que es propio alumno quien compara su respuesta con l a dada por l a máquina y sé a u t o c o r r i ^ •. Síd.nner a f i m a que "una máquima que. es sensible a l a disposicióm de l e t r a s o números es excesivamente r í g i d a a l e s p e c i f i c a r l a forma de l a respuesta. Bor fortuna éstos estudiantes ( se r e f i e r e a l o s de B a c h i l l e r a t o superior y p r e - u n i versidad) pueden s e r requeridos a que comparen sus respuestas con material impreso que presenta l a máquina** (76),. H. programa está d i v i d i d o en elementos dispuestos r a d i a l -. ment® en un disco g i r a t o r i o . La información aparece en l a v e n t a n i l l a de presentación*.. E l alumno escribe su respuesta en una c i n t a. de papel que queda v i s i b l e a través de una segunda v e n t a n i l l a . W>-.

(32) •dendo una manija coloca su e s c r i t o detajo de una cubierta t r a n s parente y descubre l a respuesta correcta<, S i l a s dos respuestas corresponden, mueve l a manija horizontalmente. Este movimiento perfor a e l papel registrando que esta respuesta era correcta, según é l , y a l t e r a l a máquina de forma que este elemento no aparezca cuando e l alumno trabaje con e l disco en una segunda vez. Tanto s i l a r e s puesta fue correcta como s i no, un siguiente elemento aparece cuando l a manija es devuelta a au posición p r i m i t i v a . E l estudiante s i gue así hasta que ha contestado a todos l o s elementos. Entonces v u e l ve sobre e l disco una segunda vez, pero sólo aparecerán l o s elementos contestados erróneamente. Cuando e l disco g i r e s i n parar l a t a rea ha terminado. Hay o t r a s variantes de esta máquina, unas que carecen d e l d i s p o s i t i v o que permite e l t a l a d r o , porque ésto encarece mucho a l a máquina y o t r a s e l feateriaL en l u g a r de sparecer en un disco l o hace en un r o l l o de papel y su presentación en s e r i e r e c t i l í n e a y no curvilínea, «¿uizás e l modelo más usado actualmente sea e l denominado Didak 5 0 1 . En algunos modelos de máquina l i n e a l e l alumno escribe en e l mismo programa, pero éeío es antieoonómico porque cada uno neces i t a un programa; también puede e s c r i b i r en otro r o d i l l o . Eara que e l alumno no pueda modificar su respuesta, l a solución no aparece hasta que ya ha contestado y p i d e l a s i g u i e n t e pregunta. Entre l a s más. usadas en I n g l a t e r r a se encuentra l a " "t m 5 0 " Se emplea con programas; l i n e a l e s de 5 0 elementos que se contienen en una película de 16; mm* Apretando un botón s© piroyecta un elemento en Una pequera p a n t a l l a que se h a l l a en l a parte superior». los. elementos ópticos permiten l a proyeccióm de^ texto (muy claro y l e g i b l e ) , así como diagramas y fotografías tanto en blanco y negro como en c o l o r . E l estudiante l e e l a pregunta y responde en un- r o d i l l o que se encuentra en e l tablero i n f e r i o r , y luego hace g i r a r l a máquina para comprobar su respuesta..

(33) Maciiiinas dé- programación 3igrbrüns®ca Otros t i p o s de máquina se crearon para material, ramificado o d©: programación intrínseca,. Growder Haraa a su propio sistema. de programacdojí intrínseca; ^ l a palabra programación. intrínseca. simplemente se redSLere a l hecho d e «ijie necesariamente a l pícagrama de a l t e r n a t i v a s se funda en a l material mismo de forma que no requiere un ingenio e x t e r i o r ds programacdón" (77).. E s e l propio. programador quien d e l i m i t a l a s p o s i b i l i d a d e s de elección de r e s puestas y para l a s erróneas construye sub.pxograKas especiales en l o s que informa a l aluimo de que su respuesta no lia sido asrreota y l e proporctiona material para corregirse. Ees mejores aparatos de este t i p o son l o s desarrollados bajo l a pitjpia direccióa de Growler. <x5i© e l We^u^m Besing iaito-. turtor. E l programa s e almacena en una cimba de p e l í c u l a con capacidad hasta 10.000 elementos. Ea máquina presenta en su p a n t a l l a un elemento y l a s correspondientes re apuestas en forma de múltip l e s a l t e r n a t i v a s . E l alumno elige y a p r i e t a e l botón correspondiente. Be esta decisión depende ,el prozimo matescial* Ea máquina r e g i s t r a también l a sucesión de elementos d© cada alumno y e l tiempo empleado» Hay muchos otros tipos de máquinas de elección múltiple principalm;ente del tipo de proyectores automáticos de microfiims;. J l g u n ^ cono e l B r l s t o l 1 inglés, que es diseñado primariament© para programas ramificados de elección de r e c u e s t a p e r mite adaptarse perfectamente a programas l i n e a l e s que exigen const r u i r l a i^spuesta. Presenta una p a r t i c u l a r i d a d interesante l a l i t s i ,. de con-. cepción y fabricacióni francesa. E s de; múltiples aplicaciones y% qué l a iiEfibimación puede ser- en forma v i s u a l o auditiva.. Pero l o más interessaate ess que puede fuaicionar de t r e s maneraas i n s t r u i r la-respuesta por medio d® curasre;s, elección sucesiva de reapuestas dadas, o escrilalr l a respuesta en un r o l l o de papel que l l e v a l a mácuina..

(34) Maquinas de prograai.£M3ión extrínseca Hay máquinas que, a l a v i s t a de l o s resultados del e s t u diante, van presen-tanáo los; elemento s, de form^ue e l orden de s u cesión y l a amplitud t o t r i d e l programa está regido por u n ojmputador o sea un elemento extemo áL programa. A este método se l e l l a n a de programación. extrínseca*. máquinas, en efecto «lúe p e m i t e n que e l alumaO' p r e gunte, s o l i c i t e información Hiáa amplia, repase yiÜda e x p l i c a c i o nes" (78f);<, Cada vez, más "están siendo u t i l i z a d a s e23)erimentalment e máquinas calculadoras de; gran ve^-ocldad para seguir l o s pTOgresoa del estudiante, almacenar información sobre su actuación pasada y seleccionar e l. orden de sucesión tue parezca más apropiado. pare l a a necesidades p a r t i c u l a r e s de l a s respuestas pasadas; y t a n bién en l a s respuestas, actuales del programa. TáLes aparatos e l e c trónicos cuyo tiempo ea compartido por c i e r t o número de estudiant e a , pueden a d a t a r un orden de sucesión sobre l a base de l a r a p i dez y de l a corrección de l a s respuestas del estudiante" (79)«» B'askjtue hs&ía penetrad) an e l campo de l a enseñanza p r o gramada desde l a cábemética,. l e s sistemas autor egul ador es y l a. t e o r í a matemática d e l juego, crea, en 1958 u n aparato denomimado S A K X e. Sirve para enseñar habilidades t a l e s ooiao e s c r i b i r a máquina, manejar perforadoras. IBM, e t c . M. alramo responde j&indamen-. talmente a estímulos v i s u a l e s , A medida que progresa l a máquina aumenta l a velocidad y disminuyen l a a ayudas* S i luego,, por f a t i g a , S t c . aumentan l o s errores ,1a velocidad comienza a dismimuir hasta que e l núraeio de éstos descienden nuevamente. Hatóli, Anderaon j Brainerd ya en 1.959 han descrito un experimento en e l c u a l l a s respuestas d e l estudiante fueron c o l o c a das en un computador. I M 6 5 0 . E s t a información junto coni Xa i n -. formación acumulada en e l computador fue quien determinó e l p r ó x i mo m a t e r i a l a presentar. Este tipo de máquinas. tienen l a ventaja de ser p e r f e c t a -. mente adaptatiíaa ya que poseen un supexprograma de decisión que.

(35) pennite q.ue l a s respuestas sean almacenadas e interpretadas por medio de una calculadora, y no según unas limitadas a l t e r n a t i v a s . íSn Estados Úrsidos, Unión Soviética, jálemania Cpor Franck y Berger), e t c . se han realizado varios ensayos de emplear e l c a l culador universal como "máquinaj didáctica,. cuando se traducen en. um programa mecánico l o s alogaritmos C problemas para l o s cuales se. conocen en todos l o s detalles unos procedimientos de solución^ docentes previamente e l atorados'* (80)..

(36) J¿L aula de Geografía üos métodos activos en l a enseñanza de l a Geografía neces i t a n de una graa centidad de material, q.ue ya hemos analizado anterionnente, Pero además obligan a cambiar e l concepto del aula. Ya no s i r v e l a antigua clase con sus largas hileras; de p u p i t r e s f i j o s y pequeños espacios de separación, nos escuchaban l a explicación d e l te para una clase de iiritraética,. en donde l o s alum-. profesor, y que servía iguslmende Ciencias NaturaLes o de Geogra-. f í a . I por e l l o ya en 1939 l a ¥ I I i a Conferencia Internacional de Instrucción P u b l i c a decía en sus conclusiones que "es muy recomendable l a preparación de aulas dispuestas para l a enseñanza de l a Geografía "'{81). Durahte l a leccióm de Geografía l o s alumnos no deben estar pasivos en sus mesas, necesitan extender a l a t l a s , dibujar un p l a no, construir diagramas, maquetas, observar-colecciones,etc. Beben levantarse para consultar un m;apa, un l i b r o de ampliación, ua periódioo, buscar unas. fotografías,etc.. EL maestro l e s debe mostrar l i b r o s , revistas,mapas., proyectar. fotografías,. poner d i s c o s , e t c . .. Se necesita, pues, una cSlase especial donde se disponga de todas estas ayudas y no debe s e r e l maestro quien venga cargado con el material. ¿demás l a s mesas han devser anplias donde quepa uno o más alumnos y planos: para poder dibujar, modelar, e t c . E l aula debe disponer de p i z a r r a s suficientemente grandes, una amplia s u p e r f i c i e mural para exponer gráiQtoos,. fotografías,m;a-. p a s , e t c . y l a panjsalla para proyectar. Se requieren armarios para guardar e l material^ v i t r i n a s para e2?)omerio, archivadores para t m e r l o c l a s i f i c a d o , e t c . i s t a n t e r í a s para l a b i b l i o t e c a y además un museo donde se coleccionen tanto objetos de Geografía f í s i c a. (clases d® rocas, e t c . ) , como de.

Referencias

Documento similar

Aquesta tesi és conseqüència de feina realitzada pels professors Miquel Àngel Fiol, José

We present a case study in which the differences between time-lapse cross-hole resistivity measurements ac- quired before, during and after the tunnel drilling below the test site

La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tdx.cat) ha estat

Aquesta estratègia de treball, que es basa en l´ús dels pictogrames com a material d´aprenentatge, ha afa- vorit el desenvolupament de la comunicació i expressió oral en els nens/es

La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tesisenxarxa.net) ha

La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tdx.cat) i a través

There is only one in vitro study where the effect of LD-RT on circulating levels of TGF-b 1 and leukocyte adhesion to endothelial cells was assessed.. This study also corroborated

La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tdx.cat) i a